Indura. Zbiorowa mogiła żołnierzy Wojska Polskiego z 1939 roku

Kwasówka. Zbiorowa mogiła 8 Polaków zamordowanych przez skomunizowaną miejscową bandę we wrześniu 1939 r.

Lerypol. Zbiorowa mogiła pomordowanych osadników wojskowych

Józef Porzecki opowiada, że rankiem 22 września 1939 r. do okrutnej zbrodni doszło w osadzie wojskowej Lerypol. Wkroczyła tam 15-osobowa bojówka komunistyczna, uzbrojona w broń palną, siekiery, szable. W skład tej grupy wchodzili mieszkańcy sąsiednich wsi, znani osobiście rodzinom osadników. Antoni Tomczyk, syn zamordowanego osadnika, w książce „Abyśmy mogli wybaczyć” pisze: Osobliwy był skład tej gromady Białorusinów. Byli wśród nich wytrawni konspiratorzy komunistyczni… Większość jednak stanowili pospolici kryminaliści, działający pod zwierzchnictwem komunistów. Wszyscy mieli czerwone opaski na rękawach. Wspomina on, że grupa kolejno otaczała domy osadników, oznajmiając, że zabiera mężczyzn do pobliskiej wsi Kurpiki na zebranie z przedstawicielami władz sowieckich. Nie wzbudziło to szczególnych podejrzeń osadników i ich rodzin, ponieważ przed wojną utrzymywali oni przyjazne stosunki z okoliczną ludnością. Jeden z osadników ożenił się z Białorusinką ze wsi Kurpiki i był w jak najlepszych stosunkach z rodziną żony. A. Tomczyk podaje: W czasie gdy pochód zatrzymał się przed domem Pawlikowskiego, dwóch uzbrojonych mężczyzn poszło do Zarębskiego. Zostali go przy pracy, naprawiał maszynę rolniczą. Ręce miał pobrudzone, lecz gdy chciał wstąpić do domu, aby umyć ręce, nie pozwolono mu na to. Według Tomczyka, S. Arciukiewicz, będący na czele bojówki i posiadający wytyczne rewkomu, skierował kolumnę na ogrodzone drutem kolczastym pastwisko, należące do działki Zarębskiego, gdzie ogłosił, że sielski obuchowski komitet rewolucyjny skazał osadników za wrogość do bolszewików i uczestnictwo w wojnie z nimi na karę śmierci. Wszyscy siedmioro zostali zamordowani z dużym okrucieństwem. W tym samym miejscu, jak podaje A. Tomczyk, zamordowano mężczyznę o przezwisku „Smolniak”, który przypadkowo znalazł się w pobliżu popełnianej zbrodni. Był to Polak, Jan Kraśnik, mieszkający na skraju wsi Sawieliówka, nie mający własnego gospodarstwa. W tym samym dniu schwytano i zamordowano trzech innych osadników z osady Lerypol.
Przez kilka dni oprawcy tropili Golińskiego, ostatniego osadnika z Lerypola, żonatego z Białorusinką z Kurpik. Jego teściowie usiłowali go ukryć przed grożącą śmiercią. Niestety został wykryty i musiał się ratować ucieczką. Został zraniony przez dwóch ścigających go oprawców Kurpika i Szyrko ze wsi Komotowo. Utonął, próbując przepłynąć na drugi brzeg Niemna.
Wielu z zamordowanych osadników było ojcami wielodzietnych rodzin. Jan Czyż osierocił 9 dzieci; Paweł Mroczek – 7 dzieci; Ignacy Zarębski – 5 dzieci; Antoni Pawlikowski – 5 dzieci.
Pomnik powstał w 90-tych latach dzięki staraniom Antoniego Tomczyka i rodzin osadników wojskowych.

Sawolówka. Tablica – hołd wdzięczności mieszkańcom wsi

W tłumaczeniu z języka białoruskiego na język polski brzmi: Z WDZIĘCZNOSCIA BIAŁORUSINOM MIESZKAŃCOM WSI SAWOLÓWKA, KTÓRZY WE WRZEŚNIU 1939 R. RATOWALI POLSKICH SĄSIADÓW RODZINY OSADNIKÓW Z BUDOWLI, LERYPOLA I ROKICIA

Józef Porzecki opowiada, że we wrześniu 1939 r. mieszkańcy białoruskiej wsi Sawolówka wykazali bohaterską i szlachetną postawę. W dniach bezprawia i samosądów wiele ryzykując, przechowywali osadników wojskowych z sąsiadującej z Sawolówką osady Rokicie. Nie zginął z niej żaden osadnik. Według Antoniego Tomczyka, wśród wielu szlachetnych ludzi warto wymienić Jakuba Zmitrowicza, który ukrył sześciu osadników. Mieszkańcy Sawolówki przyjęli rodziny pomordowanych osadników z Lerypola, zagrożone napaścią skomunizowanych chłopów z Kurpik, udzielając im schronienia. W lipcu 1994 roku w Sawolówce została odsłonięta tablica upamiętniająca szlachetne czyny mieszkańców tej wsi. Przypomina ona o zwycięstwie międzyludzkiej solidarności nad przestępczą ideologią i nienawiścią.

Józef Porzecki opowiada, że w nocy 20 września 1939 r. kilka szwadronów kawalerii pod dowództwem rotmistrza Ryszarda Wiszowatego zatrzymało się w Skidlu. Otrzymali oni zadanie utrzymania Skidla jak najdłuższej, by zyskać więcej czasu na zorganizowanie obrony Grodna. Po południu 20 września kawalerzyści stoczyli zaciętą walkę z nadciągającymi czołgami sowieckimi, przez co opóźnili ich marsz na Grodno. Po kilkugodzinnym boju szwadrony kawalerii w uszczuplonym składzie wycofali się przez Żydomlę w kierunku Grodna. Według historyka Czesława Grzelaka, po walce o Skidel, sowiecka Grupa Zmechanizowana kombriga Rozanowa była tak wyczerpana, że zatrzymała się tam na nocleg.
Tadeusz Żukowski mieszkaniec kolonii Jurewicze relacjonuje: Kawaleria polska przez pole koło nas wycofywała się w kierunku Grodna. Sowieckie czołgi strzelały od strony Skidla zza Kotry. Wybuch pocisku zabił żołnierza na naszym polu, niedaleko domu. Zabiło również konia. Zabitego ułana przynieśli pod nasz dom, miał rozerwany bok. Pochowali go przy brzozie obok drogi. Pochowano go szybko ze wszystkim, co miał przy sobie, przykrywając szynelem, bo szło sowieckie wojsko. Chowali: Paweł Żukiewicz, Stefan Dołgoszyc, Michał Makarczuk. Dalej w polu zabitych było jeszcze dwóch żołnierzy. Gdy nasypywali drogę chcieli zasypać mogiłę, ale nie pozwoliliśmy, powiedzieliśmy inżynierowi, że tu pochowany jest żołnierz. Drogowcy przesunęli nasyp na inną stronę drogi
Tak wspomina tragiczne wydarzenia 1939 r. Jadwiga Bohatyrewicz, mieszkanka kolonii Jurewicze: Ja pamiętam jak zabito polskiego żołnierza. Kawaleria jechała gościńcem koło nas. Gdy sowieci zaczęli strzelać z czołgów ułani skierowali się w pole. Wówczas na polu mego wujka Pawła Żukiewicza (niedaleko domu) zabiło ułana i jego konia. Chowała ułana miejscowa ludność, też moi rodzice Helena i Konstanty Bohatyrewicze.
Według T. Żukowskiego w przydrożnej mogile spoczywa tylko ppor. Mieczysław Młynarski. Ze słów Matyldy Jurowskiej, mieszkanki kolonii Jurewicze, tabliczkę z nazwiskami poległych wykonał w 90-ch latach Tadeusz Trąbski, pochodzący ze Strupina koło Skidla, zamieszkały w Polsce.
Przez dłuższy czas mogiłą opiekowali się Tadeusz i Emilia Żukiewicz, obecnie ich syn Kazimierz.

Żydomla. Zbiorowa mogiła osadników wojskowych z osady Budowla, wymordowanych przez skomunizowana bandę we wrześniu 1939 roku

Kulbaki. Zbiorowa mogiła żołnierzy Wojska Polskiego, obrońców Grodna z września 1939 roku

Ze słów Elwiry Cituk wynika, że obrońcy Grodna byli rozstrzelani przez sowietów nieopodal wsi Kulbaki. Żołnierze zostali pochowani na miejscowym cmentarzu przez mieszkańców wsi. Staraniami mieszkańców Kulbak i Zabłoci na początku lat 60-tych postawiono pomnik z napisem czarną farbą. Tabliczkę na pomniku umieszczono w latach 90-tych przez Henryka Tołoczko, mieszkańca Kulbak. Mogiłą opiekuje się Elwira Cituk z Kulbak

Małyszczyzna. Grób nieznanego żołnierza Wojska Polskiego poległego w obronie Grodna we wrześniu 1939 roku

Grandzicze. Miejsce pochówku nieznanych żołnierzy Wojska Polskiego, poległych we wrześniu1939 roku

Sylwanowce. Mogiła żołnierzy 101. pułku ułanów Rezerwowej Brygady Kawalerii „Wołkowysk” poległych w bitwie z sowieckimi jednostkami pancernymi pod Kodziowcami we wrześniu 1939 roku

Kodziowce. Krzyże w miejscu Bitwy pod Kodziowcami, która jest uznawana za największe zwycięstwo wojsk polskich w walkach z oddziałami sowieckimi we wrześniu 1939 roku

Kalety. Zbiorowa mogiła ekshumowanych w 1989 roku 38. żołnierzy Wojska Polskiego poległych w okolicach Kalet we wrześniu 1939 roku

Wólka Rządowa. Mogiła żołnierza Wojska Polskiego W. Siedo.

Nowiki. Miejsce rozstrzału generała Józefa Olszyny – Wilczyńskiego i jego adiutanta

Sopoćkinie. Grób generała Józefa Olszyny-Wilczyńskiego

Sopoćkinie. Przy kosciele pw. św. Józefata Kuncewicza mogiła ekshumowanych w 1944 roku 23 nieznanych żołnierzy Wojska Polskiego