Dzisiaj przypada 505. rocznica urodzin Barbary Radziwiłłówny, córki Jerzego Radziwiłła, jednego z najpotężniejszych magnatów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Urodzona 6 grudnia 1520 roku w Wilnie, zapisała się w historii jako królowa Polski i żona Zygmunta II Augusta, ale jej losy nierozerwalnie związane były także z rodowym Nieświeżem – miejscem młodości i symbolem potęgi Radziwiłłów.
Rocznica urodzin polskiej królowej z Nieświeża skłania do przypomnienia nie tylko dramatycznej historii jej miłości i krótkiego panowania, lecz także roli, jaką odegrała w kulturze i sztuce, oraz dziedzictwa, które pozostawiła w pamięci potomnych.
Nieśwież – serce rodowej potęgi
Nieśwież był jednym z najważniejszych ośrodków magnackiego rodu Radziwiłłów. Choć późniejszy zamek powstał dopiero kilkadziesiąt lat po śmierci królowej, już w jej młodości istniała tu rezydencja, która skupiała życie polityczne i kulturalne magnackiego rodu. To właśnie w tej przestrzeni Barbara dorastała, ucząc się dworskiego obycia i poznając mechanizmy władzy.
Miniatura Barbary Radziwiłłówny, warsztat Lucasa Cranacha Młodszego, źródło: Wikipedia
Atmosfera Nieświeża, pełna przepychu i ambicji, przygotowała ją do życia w królewskim świecie. Rodowe korzenie i prestiż tego miejsca sprawiły, że Barbara mogła stać się partnerką dla Zygmunta II Augusta – nie tylko jako ukochana, lecz także jako przedstawicielka jednego z najpotężniejszych rodów Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Droga do królewskiego tronu
Barbara była wdową po wojewodzie trockim Stanisławie Gasztołdzie, gdy poznała Zygmunta Augusta. Król zakochał się w niej bez pamięci – organizował bale, obsypywał klejnotami, sprowadzał dla niej łabędzie. W 1547 roku potajemnie się z nią ożenił, co wywołało oburzenie rodziny królewskiej i szlachty.
Obraz Jana Matejki pt.: ” Zygmunt August z Barbarą na dworze radziwiłłowskim w Wilnie”, źródło: Wikipedia
Sprzeciw budził nie tylko fakt tajemnego małżeństwa, ale i sama wybranka króla – choć pochodziła z potężnego rodu, nie była dynastią panującą. Oskarżano ją o brak moralności, a sejm debatował nad tym związkiem. Poseł Piotr Boratyński apelował do monarchy: „Prosimy cię panie, zaniechaj tego, coś wziął przedsię, nie nazywaj tego małżeństwem, co małżeństwem nie jest…”. Zygmunt August jednak nie ustąpił. W tragedii Alojzego Felińskiego Barbara mówi:
„Miłość twa, królu, niechaj mnie ocali, Choć cały świat przeciwko mnie powstanie.”
Królowa w cieniu konfliktów
Barbara została koronowana 7 grudnia 1550 roku – dzień ten był triumfem miłości króla i jego wybranki. Uroczystość połączono z hołdem lennym księcia pruskiego, a w katedrze wawelskiej ustawiono tron pokryty szkarłatnym suknem sprowadzonym z Londynu.
Jej panowanie trwało krótko, a choroba szybko przyćmiła szczęście młodej pary. Najprawdopodobniej Barbara cierpiała na nowotwór. Zygmunt August próbował wszelkich sposobów, by ją ratować, lecz bez skutku. Królowa zmarła 8 maja 1551 roku w Krakowie, a Zygmunt August do końca życia nosił żałobę. W romantycznym dramacie Edwarda Odyńca pojawiają się słowa oddające jej determinację:
„O, królu! Choć cierpienie mnie przygniata, Twoja obecność jest mi koroną i chwałą.”
Barbara w sztuce i kulturze
Historia Barbary stała się inspiracją dla wielu artystów. Jan Matejko ukazał ją w portrecie z Zygmuntem Augustem na dworze radziwiłłowskim – szczęśliwą, lecz z cieniem królowej Bony i kometą zwiastującą nieszczęście. Józef Simmler stworzył poruszający obraz „Śmierć Barbary Radziwiłłówny”, ukazujący intymny moment jej odchodzenia i rozpacz króla.
Obraz Józefa Simmlera pt.: „Śmierć Barbary Radziwiłłówny”, źródło: Wikipedia
Barbara była także znana z zamiłowania do klejnotów, szczególnie pereł. Jej biżuteria była tak słynna, że o jej nabycie starała się nawet królowa Anglii Elżbieta I. W literackich wizjach jej duch przemawia do Zygmunta Augusta:
„Nieśwież mnie ukształtował, lecz Kraków mnie pochował – A jednak wracam, by miłość przypominać.”
Dziedzictwo i pamięć
Barbara Radziwiłłówna została pochowana w katedrze wileńskiej, gdzie jej szczątki odnaleziono w 1931 roku. Jej legenda – jako królowej tragicznej, wielkiej miłości Zygmunta Augusta i bohaterki sztuki – przetrwała wieki. Nieśwież, rozwijany przez jej krewnych, pozostał symbolem potęgi Radziwiłłów i miejscem, które przypomina o korzeniach królowej.
Tablica nagrobna królowej Barbary Radziwiłłówny w Katedrze wileńskiej, fot.: Wikipedia
Urodzona 6 grudnia 1520 roku, Barbara Radziwiłłówna pozostaje bohaterką jednej z najbardziej romantycznych i dramatycznych historii w dziejach Polski – historii, która 505 lat później wciąż inspiruje i wzrusza.
Opr. Emilia Kuklewska, ilustracja: Barbara Radziwiłłówna, jako królowa na rycinie Francois Greniera, źródło: zbiory Biblioteki Narodowej
Dzisiaj przypada 505. rocznica urodzin Barbary Radziwiłłówny, córki Jerzego Radziwiłła, jednego z najpotężniejszych magnatów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Urodzona 6 grudnia 1520 roku w Wilnie, zapisała się w historii jako królowa Polski i żona Zygmunta II Augusta, ale jej losy nierozerwalnie związane były także z rodowym
