Boże Narodzenie na dawnych Kresach Wschodnich, zwłaszcza na terenach dzisiejszej Białorusi, należało do najważniejszych wydarzeń roku. Święta te łączyły religijność, rodzinne ciepło, przywiązanie do ziemi oraz głęboką więź z przodkami. W regionie, gdzie przez stulecia przenikały się tradycje katolickie, prawosławne i unickie, obrzędy bożonarodzeniowe nabierały wyjątkowego, wielokulturowego charakteru.
Dla mieszkańców Kresów święta Bożego Narodzenia były nie tylko czasem radości, lecz także potwierdzeniem ciągłości wspólnoty i tożsamości — szczególnie ważnej w okresach historycznych zawirowań, gdy codzienność bywała niepewna, a tradycja stawała się ostoją.
Wigilijny stół – serce domu i rodzinnej opowieści
Przygotowania do Wigilii zaczynały się długo przed 24 grudnia. W powietrzu unosił się zapach suszonych grzybów, maku, pieczonego chleba i kompotu z suszu, który powoli pyrkotał na kuchni. Gospodynie krzątały się od świtu, a dzieci z przejęciem pomagały w dekorowaniu izby. Stół przykrywano białym obrusem, pod który wkładano siano — szorstkie, pachnące letnią łąką, przypominające o betlejemskim żłóbku. W wielu domach siano wysypywano również na podłogę, a w kącie izby ustawiano snop zboża, symbol dostatku i błogosławieństwa. Ten snop, często owinięty czerwoną wstążką, miał strzec domowników przez cały nadchodzący rok.
Tradycyjny stół wigilijny, fot.: ukryty-palacyk.pl
Liczba potraw była nieprzypadkowa: siedem u chłopów, dziewięć u średniozamożnej szlachty, trzynaście u magnatów. Każda potrawa miała swoje znaczenie, a ich obecność na stole była wyrazem szacunku dla tradycji. Najważniejsza była kutia — gęsta, słodka, lepka od miodu, pełna maku i orzechów. Jej pierwszą łyżkę odkładano „dla dusz przodków”, wierząc, że w tę noc zmarli odwiedzają domy swoich bliskich. Ten gest, wykonywany z powagą i czułością, był jednym z najgłębszych symboli kresowej Wigilii.
Wielu mieszkańców wspominało, że zanim rozpoczęto wieczerzę, gospodarz brał do ręki opłatek i w milczeniu obchodził izbę, dotykając nim drzwi, okien i belek stropowych. Był to rodzaj błogosławieństwa domu — prosty, ale pełen znaczenia. Dopiero potem dzielono się opłatkiem, składając sobie życzenia, które często miały formę krótkich, rytmicznych formułek przekazywanych z pokolenia na pokolenie. W niektórych domach życzenia wypowiadano półgłosem, jakby obawiając się, że zbyt głośne słowa mogłyby spłoszyć świąteczną magię.
Wróżby, znaki i cicha magia Wigilii
Wigilia była nocą pełną znaków. Dzieci z przejęciem wyciągały źdźbła siana spod obrusa — długie wróżyło długie życie, zielone pomyślność, a pożółkłe zapowiadało zmianę losu. Wierzono, że zwierzęta w stajni mówią tej nocy ludzkim głosem, dlatego należało je nakarmić najlepiej, jak się dało. Gospodynie zostawiały na stole część potraw, aby „dusze domowników, którzy odeszli, mogły się posilić”. W niektórych wsiach wierzono, że jeśli w noc wigilijną śnieg skrzypi pod stopami wyjątkowo głośno, nadchodzący rok przyniesie obfite plony.
Sianko pod obrusem. Dzieci wyciągały źdźbła siana spod obrusa, wierząc, że ich długość i kolor wróżą różne sytuacje losowe i życiowe, fot.: Adobe Stock/dawros
W wielu domach praktykowano też wróżby matrymonialne. Panny wychodziły przed dom i nasłuchiwały, z której strony zaszczeka pies — stamtąd miał nadejść przyszły mąż. Inne rzucały but za siebie, sprawdzając, czy czubek skieruje się ku drzwiom. Jeszcze inne liczyły gwiazdy na niebie, wierząc, że ich blask zdradzi, czy nadchodzący rok przyniesie zmiany. Te drobne rytuały, choć dziś mogą wydawać się zabawne, były ważnym elementem świątecznej atmosfery — łączyły powagę religijnego święta z ludową wrażliwością na znaki i symbole.
Kolędnicy – barwny orszak zimowej radości
Gdy tylko minęła Wigilia, a pierwsze światła poranka rozjaśniły śnieg, w drogę ruszali kolędnicy. Ich przybycie było wydarzeniem, na które czekały całe wsie. Przebrani za anioły, diabły, pastuszków, a czasem za zwierzęta, wchodzili do domów z przyśpiewkami, życzeniami i drobnymi scenkami. W wielu inscenizacjach pojawiała się koza — drewniana lub słomiana konstrukcja z ruchomą szczęką, symbol płodności i urodzaju. Jej taniec, często nieco niezdarny, wywoływał śmiech dzieci i dorosłych.
Kolędnicy na obrazie Nikołaja Pimonienki, fot.: Wikipedia
Kolędowanie było nie tylko zabawą, lecz także formą społecznego spoiwa. Kolędnicy przynosili do domów radość, ale też poczucie, że wspólnota jest żywa i silna. W zamian otrzymywali szczodraki — wypiekane głównie w okresie świątecznym, drożdżowe bułeczki lub rogale, które symbolizowały obfitość i szczęście.
Kolędnicy z okolic Mohylewa z 1903 roku, fot.: Wikimedia/domena publiczna
Jeśli pani domu, bądź gospodarz nie mieli szczodraków (na przykład, wszystkie co mieli zjedli, bądź – rozdali), to płacili kolędnikom drobnymi monetami. W niektórych wsiach kolędnicy odwiedzali wszystkie domy bez wyjątku, aby nikt nie poczuł się pominięty. Często towarzyszyła im muzyka — skrzypce, bębenek, czasem harmonia — a ich śpiew niósł się daleko po mroźnych polach.
Kuligi – świąteczna radość na śniegu
Święta na Kresach nie kończyły się na Wigilii. Gdy tylko pogoda pozwalała, organizowano kuligi — barwne przejazdy saniami, które ciągnęły konie ozdobione dzwonkami i kolorowymi wstążkami. W mroźnym powietrzu dźwięk dzwonków niósł się daleko, a śmiech uczestników odbijał się od śnieżnych pól. Kulig był manifestacją gościnności i radości życia. Wszyscy jechali razem — dzieci, młodzież, dorośli i starcy. Po drodze zatrzymywano się w zaprzyjaźnionych domach, gdzie czekały gorące napoje, ciasta i serdeczne powitania.
Kuligi – pełne radości i śmiechu przejazdy saniami – też miały wymiar symboliczny, fot.: Wikipedia
Kuligi miały też wymiar symboliczny — były znakiem, że święta to czas wspólnoty, w którym nikt nie powinien być sam. W wielu wspomnieniach kresowych kulig jawi się jako najpiękniejszy element świąt: ruch, muzyka, śnieg skrzypiący pod saniami i poczucie, że choć zima jest surowa, ludzie potrafią ją oswoić radością. Często kulig kończył się wspólnym ogniskiem, przy którym śpiewano kolędy i opowiadano historie z dawnych lat.
Pamięć, która trwa
Boże Narodzenie na Kresach było świętem, które łączyło ludzi ponad podziałami i ponad czasem. Wigilijne potrawy, kolędy, wróżby i kuligi były nie tylko elementami obyczaju, lecz także sposobem na zachowanie tożsamości — szczególnie ważnym w regionie, który wielokrotnie doświadczał dramatycznych zmian granic i losów mieszkańców.
Nieprzemijalna pozostaje tradycja łamania się opłatkiem przy wigilijnym stole, fot.: lot.com
Dziś te tradycje wciąż żyją — w domach Polaków na Białorusi, Litwie i Ukrainie, ale także w rodzinach kresowych rozsianych po całym świecie. W smaku kutii, w sianie pod obrusem, w śpiewie kolędników i w pustym nakryciu pozostawionym dla niespodziewanego gościa kryje się pamięć o przodkach i o świecie, który choć minął, nadal trwa w opowieściach, wspomnieniach i świątecznych rytuałach. To właśnie ta pamięć sprawia, że kresowe Boże Narodzenie pozostaje żywe — nie jako muzealny eksponat, lecz jako pulsująca tradycja, która wciąż potrafi poruszyć serca.
Oprac. Adolf Gorzkowski/Znadniemna.pl, zdjęcie tytułowe: obraz autorstwa Nikołaja Pimonienko pt. „Kolędnicy”
