Lew Sapieha – wybitny dyplomata, polityk i mąż stanu Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Na dzisiaj przypada 467. rocznica urodzin Lwa Sapiehy, hetmana wielkiego i kanclerza litewskiego, uznawanego za jednego z najwybitniejszych dyplomatów i polityków epoki. Był twórcą potęgi rodu, który w późniejszej historii Polski odegrał ogromną rolę. Uważany również za architekta i wizjonera polityki wschodniej Rzeczypospolitej.

Lew Sapieha urodził się 4 kwietnia 1557 roku we wsi Ostrowno (obecnie w obwodzie witebskim na Białorusi – red.), jako syn Iwana Sapiehy, podstarościego orszańskiego oraz Bohdany z kniaziów Druckich-Sokolińskich.

Chłopak został wychowany w wierze prawosławnej. O jego młodości nie wiadomo nic pewnego. Rodzina Sapiehów nie należała bowiem wówczas do elity Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jako chłopiec Lew został oddany przez rodziców na dwór Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”, będącego wojewodą wileńskim i kanclerzem litewskim. Po śmierci „Czarnego”, młody Sapieha trafił na dwór jego brata Mikołaja Radziwiłła „Rudego”, który był zagorzałym kalwinistą.

Z młodymi przedstawicielami rodu Radziwiłłów w latach 1570–1573 Lew studiował na protestanckim uniwersytecie w Lipsku. Podczas pobytu za granicą młody człowiek uległ wpływom protestantyzmu i zaczął odchodzić od prawosławia zostając de facto kalwinistą.

Skromne początki

Po trzyletnim pobycie na uniwersytecie w Lipsku Radziwiłłowie powrócili na Litwę. Wraz z nimi do kraju musiał wrócić Lew Sapieha. Przerwanie nauki było związane ze śmiercią Zygmunta Augusta, rozpoczynającą się grą o następstwo tronu i zmianą zasad wyboru nowego władcy. Dużą rolę w tych sporach odgrywały rody litewskie.

Sam Lew Sapieha wówczas nie uczestniczył jeszcze w wielkiej polityce. Po powrocie w rodzinne strony pracował jako pisarz w lokalnej kancelarii grodzkiej. Skromne początki kariery przyszłego kanclerza były później wyśmiewane przez jego przeciwników. Nieco później młody człowiek został awansowany na podstarościego orszańskiego.

Przełomem w karierze politycznej Lwa Sapiehy było panowanie Stefana Batorego. W 1579 roku, dzięki wstawiennictwu Radziwiłłów, został on przyjęty do kancelarii królewskiej. Władca był zachwycony talentami młodego współpracownika i nominował go na urząd pisarza litewskiego. Ambitnego młodzieńca nie satysfakcjonowały jednak wyłącznie funkcje urzędnicze i dworskie. Jeszcze w 1582 roku został wybrany na marszałka izby poselskiej.

Pomimo zawarcia rozejmu z Moskwą między Rzecząpospolitą a państwem moskiewskim trwały spory o przynależność pogranicznej ziemi wieliskiej i zamku w Wieliżu. W 1584 roku Sapieha obiecał rozwiązać ten problem. W tym samym roku zmarł Iwan Groźny, moskiewski władca, mianujący się pierwszym carem Wszechrusi. Sapieha, przebywający wówczas w Moskwie, odniósł wrażenie zupełnego nieprzygotowania tego kraju do wojny. Namawiał króla do ataku. Na dworze rozważano pomysł wysłania poselstwa, które zaproponowałoby bojarom detronizację następcy Groźnego – jego syna Fiodora oraz zawarcie unii personalnej między Moskwą a Rzecząpospolitą poprzez koronację Batorego na cara. Sapieha mimo nieufności bojarów nawiązał kontakty z opozycją, która mogłaby dopomóc Rzeczypospolitej w obaleniu Fiodora. Ostatecznie niechęć polskich elit politycznych do podjęcia ryzyka wojny na wschodzie doprowadziła jedynie do potwierdzenia rozejmu i wymiany jeńców. Król i jego najbliższe otoczenie nigdy nie zrezygnował jednak z ambitnych planów podporządkowania całego państwa moskiewskiego

Kanclerz wielki litewski

Po powrocie z Moskwy Lew Sapieha otrzymał urząd podkanclerzego litewskiego, a następnie -kanclerza wielkiego litewskiego, który był uznawany za jeden z najważniejszych w Rzeczypospolitej. W tym czasie oficjalnie i definitywnie przeszedł z prawosławia na katolicyzm. Urząd oraz małżeństwo z dobrze sytuowaną Dorotą Firlejówną, córką kasztelana lubelskiego, poprawiło jego kondycję finansową.

Lew Sapieha często był oskarżany o chciwość i pomnażanie swoich dóbr kosztem interesów państwa. Środki finansowe i dobra ziemskie pozwalały mu również tworzyć własne stronnictwo polityczne, które uwolniło go od zależności od Radziwiłłów.

W trakcie bezkrólewia po śmierci Batorego Sapieha wraz ze swoimi stronnikami opowiadał się za kandydaturą moskiewskiego władcy – cara Fiodora. Niepowodzenie tych planów skłoniło kanclerza do poparcia kandydatury królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy. Pierwsze miesiące współpracy z królem przebiegały jednak w atmosferze nieufności. Dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych ich stosunki się poprawiły. Sapieha użyczył królowi pożyczki przed planowaną przez niego wyprawą do Szwecji. Głęboko wierzącego króla i Sapiehę połączyła sprawa zażegnania podziałów między prawosławnymi a katolikami. W 1596 roku Lew Sapieha reprezentował Zygmunta III Wazę na obradach synodu w Brześciu, który doprowadził do uznania papieża przez część duchowieństwa prawosławnego.

Udział w relacjach z Moskwą

W 1598 roku zmarł car Fiodor. Okoliczność ta otworzyła dyskusję nad uregulowaniem stosunków ze wschodnim sąsiadem. Zdaniem znającego nastroje elit bojarskich Lwa Sapiehy nie było szans na osadzenie na tronie moskiewskim króla Zygmunta III Wazy. Kanclerz wysunął więc pomysł stworzenia unii trzech państw, które miały łączyć wspólne prawa szlachty polskiej i litewskiej oraz moskiewskich bojarów. Trzy kraje miał także łączyć związek, który dziś nazwalibyśmy unią celną. Planowano ponadto stworzenie oddzielnego skarbu, mającego finansować walkę ze wspólnymi wrogami oraz floty na Morzu Czarnym i Bałtyckim. Pierwszym krokiem do unii miało być zapobieżenie przez polskie poselstwo wszelkim próbom stworzenia sojuszu szwedzko-moskiewskiego. Dyskutowano również o osobie nowego władcy. Planowano, że jeśli król Zygmunt III Waza przeżyje cara Borysa Godunowa, to przejmie tron moskiewski. W wypadku sytuacji odwrotnej car miałby dwa lata przebywać w Rzeczypospolitej i rok w Moskwie. Jednocześnie polska szlachta, dzięki zachowaniu zasady „elekcji viritim”, mogłaby się przeciwstawić wyborowi cara na władcę Polski.

Tuż po sejmie 1600 roku Lew Sapieha wyruszył do Moskwy. Negocjacje z bojarami oraz Godunowem były bardzo trudne i ciągnęły się aż do wiosny 1601 roku. Ostatecznie udało się wynegocjować dwudziestoletni rozejm oraz dokładne określenie granic. Sukces był tym większy, że bojarzy zrezygnowali z walki o uznanie przez Polskę tytułu cara. Wciąż stosowano wobec władców Moskwy tytulaturę książęcą. Z punktu widzenia Sapiehy był to kolejny krok do spełnienia jego marzeń o połączeniu krajów trwałą unią. W kolejnych latach był jednak przeciwny udziałowi polskiej szlachty w awanturniczych „dymitriadach” (próbach obsadzenia moskiewskiego tronu przez fałszywych następców Iwana Groźnego, wydających siebie za carewicza Dymitra, rzekomo cudownie ocalałego z zamachu, zorganizowanego w maju 1591 roku przez Borysa Godunowa, będącego wówczas faworytem brata carewicza Dymitra – cara Fiodora I – red.).

W 1607 roku upadek Dymitra Samozwańca sprawił, że ponownie pojawił się projekt zbrojnego rozwiązania stosunków z Moskwą. Lew Sapieha przystąpił do planowania interwencji. Latem 1609 roku wojska królewskie rozpoczęły oblężenie Smoleńska. Jednocześnie toczyły się negocjacje z bojarami. Lew Sapieha zaangażował się w przekonywanie króla do obsadzenia na tronie Moskwy królewicza Władysława. Niezdecydowanie polskiego monarchy skutkowało ostateczną klęską zamiarów podporządkowania Moskwy. Kapitulację polskiej załogi w Moskwie Lew Sapieha uznał za ostateczną porażkę polskich planów. Jego celem stało się uwolnienie polskich jeńców oraz zabezpieczenie granicy moskiewsko-litewskiej przed atakiem ze wschodu. W okresie wojen z Moskwą uwagę Sapiehy zaprzątały również sprawy na Litwie. W 1612 roku na przykład działał na rzecz ukarania winnych spalenia zboru kalwińskiego w Wilnie.

Twórca potęgi rodu

Nasz bohater niemal do końca życia pozostał aktywny politycznie, także na polach bitew polsko-szwedzkich w Inflantach.

Równocześnie zadbał o zapewnienie pomyślnej przyszłości swojej rodzinie. Większość jego krewnych zajmowała się działalnością polityczną. Jako najwyższy rangą i najbardziej doświadczony wspierał krewnych swoimi wpływami oraz aranżowaniem  dla nich korzystnych mariaży.

Syn Lwa Sapiehy Jan Stanisław ożenił się z córką hetmana Jana Chodkiewicza. Drugi z synów Leon Kazimierz związał z kolei z Teodorą Krystyną z rodu Tarnowskich. Niebagatelne znaczenie dla przyszłej potęgi rodu miała też zgromadzona przez Lwa Sapiehę fortuna.

Najwyższym stanowiskiem w karierze Lwa Sapiehy stała się funkcja hetmana wielkiego litewskiego, którą objął w 1625 roku i pełnił do śmierci. Symbolicznym zamknięciem jego działalności politycznej stał się sejm z 1631 roku. Lew Sapieha poparł na nim pomysł wykluczenia kandydatów cudzoziemskich z kolejnych elekcji. Otwierało to drogę do tronu królewiczowi Władysławowi. Zwieńczeniem tego celu było zorganizowane przez Lwa Sapiehę, jako wojewodę wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego, powitanie nowego monarchy w Wilnie 23 czerwca 1633 roku.

Wybitny mąż stanu Rzeczypospolitej Obojga Narodów zmarł dwa tygodnie później, podczas jednej z uczt na cześć króla. Został pochowany w wileńskim kościele św. Michała Archanioła.

Losy rodu Sapiehów po śmierci twórcy jego potęgi

W kolejnych dziesięcioleciach pozycja polityczna rodu Sapiehów rosła i swój szczyt osiągnęła w latach panowania Jana III Sobieskiego. Wszystkie litewskie urzędy były obsadzane przez ten ród, a sejmiki wybierały ich klientów. Znaczenie rodu spadło już dwie dekady później, gdy Sapiehowie poparli wybór na króla Stanisława Bogusława Leszczyńskiego (jednego z najsłabszych, choć dwukrotnie panujących, królów w historii Polski -red.). Mimo to w 1768 roku sejm nadał Sapiehom tytuł książęcy, potwierdzając tym samym edykt cesarza Leopolda I z 1700 roku.

W okresie Rzeczypospolitej z Sapiehów pochodziło 41 wojewodów, czterech hetmanów wielkich litewskich i trzech kanclerzy wielkich litewskich. W XIX wieku Sapiehowie kontynuowali swoją działalność społeczną, m.in. zakładając szkoły rolnicze, zajmując ważne stanowiska w instytucjach Galicji, działając na emigracji i walcząc w powstaniu listopadowym. Jednym z najwybitniejszych Sapiehów tego okresu był Leon Ludwik Sapieha, marszałek sejmu galicyjskiego, jeden z dowódców powstania listopadowego, deputowany austriackiej Izby Panów. Za udział w wojnie lat 1830–1831 Sapiehowie stracili siedzibę w Kodniu. Nowym gniazdem rodowym stał się zamek w Krasiczynie.

W dwudziestoleciu międzywojennym XX stulecia Eustachy Sapieha pełnił urząd ministra spraw zagranicznych. Tradycje walki zbrojnej w trakcie wojny z bolszewikami kontynuował Paweł Maria Sapieha. Jako podporucznik kawalerii został ranny w bitwie pod Komarowem, ostatniej wielkiej bitwie kawalerii w dziejach świata. Po 1939 roku służył w kontrwywiadzie USA. W trakcie II wojny wysłannikiem komendanta Armii Krajowej do Budapesztu był Andrzej Józef Sapieha. Jego losy po 30 maja 1945 roku, gdy miał wyjechać z Węgier do Wielkiej Brytanii, są wciąż niewyjaśnione. We wrześniu 1939 roku w szeregach 9. Pułku Ułanów Małopolskich walczył imiennik XVI-wiecznego polityka Lew Jerzy Sapieha. Po wojnie pozostał na emigracji. Pracował w sekcji polskiej BBC, tłumaczył na angielski publikacje poświęcone zbrodni katyńskiej.

Na wspomnianym zamku w Krasiczynie urodził się ostatni wielki przedstawiciel rodu, przyszły arcybiskup krakowski kardynał Adam Stefan Sapieha. Na czele krakowskiego Kościoła stał w latach 1911–1951. Dzięki niezłomnej postawie wobec niemieckich okupantów i reżimu komunistycznego do historii przeszedł jako Książę Niezłomny. Dziś uważany jest za jednego z największych ludzi polskiego Kościoła XX wieku i stawiany na równi z takimi postaciami jak kardynałowie Wojtyła, Wyszyński i Hlond.

W 2006 roku zainicjowano przyznawanie Nagrody im. Lwa Sapiehy. Ma ona na celu honorowanie zasług w kształtowaniu i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na Białorusi oraz budowaniu jej niepodległego, demokratycznego oblicza, skierowanego ku Europie i uwzględniającego najlepsze tradycje historyczne Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wyróżnienie zostało zainicjowane przez Kolegium Europy Wschodniej we Wrocławiu i Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.

Imię Lwa Sapiehy zostało upamiętnione w pomnikach oraz nazwach placów i ulic wielu białoruskich miast, między innymi: Mińska, Lepela, Słonimia, Mohylewa i innych. Również w Wilnie jedna z ulic ma za patrona wybitnego męża stanu Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Znadniemna.pl na podstawie Dzieje.pl, Wikipedia.org, fot.: Wikipedia, źródło: Białoruskie Narodowe Muzeum Sztuki