13 lat temu, 23 kwietnia 2011 roku, w Toruniu zmarł Stanisław Gorgolewski, wybitny polski astronom rodem ze Słonimia. Profesor Gorgolewski był promotorem prac doktorskich większości toruńskich astronomów i nauczycielem akademickim m.in. profesora Aleksandra Wolszczana, współodkrywcy (wraz z Kanadyjczykiem Dale’em Frailem) pierwszego układu planet poza Układem Słonecznym.
Nasz wybitny krajan Stanisław Gorgolewski urodził się 19 października 1926 roku w Słonimiu na Grodzieńszczyźnie. Jego ojciec Jan Gorgolewski w latach 1925–1928 pracował w rodzinnej firmie w Warszawie jako księgowy i kierownik filii. Na początku grudnia 1928 roku Gorgolewski senior objął stanowisko kontrolera kas miejskich w Środzie Wielkopolskiej, gdzie pracował również w czasie okupacji. Młody Stanisław już jako nastolatek w latach 1941–1944 został przez okupantów niemieckich skierowany do pracy przymusowej w okolicznych gospodarstwach rolnych. Po zakończeniu wojny, w latach 1945–1948, podjął pracę mechanika w radiowęźle. W tym czasie ukończył także Liceum Ogólnokształcące w Środzie Wielkopolskiej.
Studia wyższe na kierunku Fizyka Doświadczalna odbył w latach 1948–1952 na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Już w czasie studiów podjął pracę jako asystent w jednej z katedr macierzystej uczelni. W tym okresie (1950–1953) zajmował się fizyką jądrową, promieniowaniem kosmicznym, projektowaniem i budową aparatury elektronicznej, wykorzystywanej w datowaniu zabytków metodą węgla radioaktywnego.
Pracę na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika (UMK) w Toruniu podjął w roku 1953 wraz z rozpoczęciem roku akademickiego. W latach 1956–1958 był głównym konsultantem w zakładach radiowych Eltra w Bydgoszczy w ramach pierwszej w kraju produkcji przemysłowej przyrządów do dozymetrii promieniowania jonizującego dla potrzeb nauki i techniki. Jako stypendysta British Council w latach 1958–1959 przebywał w Cambridge Uniwersity w Wielkiej Brytanii, gdzie pracował w prestiżowym obserwatorium astronomicznym Mullard Radio Astronomy Observatory pod kierunkiem późniejszych laureatów Nagrody Nobla: prof. Martina Ryle’a i prof. Anthony’ego Hewisha.
Doświadczenie pracy w czołowym ośrodku astronomicznym na świecie oraz współpraca ze światowej sławy uczonymi, pozwoliły Stanisławowi Gorgolewskiemu na zebranie materiałów naukowych do pracy doktorskiej zatytułowanej „Badanie zewnętrznej atmosfery Słońca metodami interferometrii”, którą obronił pod promocją prof. Wilhelminy Iwanowskiej w 1960 roku.
Był to pierwszy polski doktorat z dziedziny radioastronomii. Pozostając w tym nurcie badań naukowych, w 1964 roku nasz bohater uzyskał stopień doktora habilitowanego na podstawie rozprawy „Radiowe obserwacje superkorony Słońca w latach 1961, 1962 i 1963”. Profesorem nadzwyczajnym został w 1970 roku, a tytuł naukowy profesora zwyczajnego otrzymał w roku 1992. W roku 1997 przeszedł na zasłużoną emeryturę, pozostając nadal aktywnym naukowo.
Zainteresowania naukowo-badawcze Stanisława Gorgolewskiego skupiały się na radiowych badaniach aktywności słonecznej na niskich częstotliwościach, badaniach korony Słońca metodą zakryć radioźródeł za pomocą technik interferometrycznych, radiowych obserwacjach księżyców Jowisza (Kallisto i Ganimedesa) w zakresie mikrofalowym i badaniach elektrotropizmu roślin, czyli wpływu pól elektrycznych na ich wzrost i kształt. Będąc wizjonerem urodzony słonimianin przewidywał, że wyniki tych badań mogą znaleźć zastosowanie w przyszłości do uprawy roślin w trakcie długich pobytów człowieka w przestrzeni kosmicznej.
Profesor Stanisław Gorgolewski był niestrudzonym projektantem i konstruktorem instrumentów radioastronomicznych oraz aparatury elektronicznej stanowiącej ich wyposażenie. Radioamatorskie doświadczenie wyniesione w młodości z pracy w radiowęźle oraz nabyte w trakcie studiów umiejętności prowadzenia eksperymentów fizycznych, a także kwalifikacje zdobyte pod okiem prof. Ryle’a podczas pobytu w Cambridge, okazały się bezcenne w jego pracy naukowej.
W pełni odpowiedzialnie można konstatować, że Profesor był znakomitym instrumentalistą. Zawsze uważał i wielokrotnie to podkreślał, że nieodzownym warunkiem dla rozwoju radioastronomii w Polsce jest posiadanie odpowiednich instrumentów.
Wspomniane wyżej okoliczności, determinacja uczonego i jego współpracowników w budowie nowych radioteleskopów RT-3 (15-m antena) i RT-4 (32-m antena), nieustanne wsparcie prof. Wilhelminy Iwanowskiej, doprowadziły do powstania Obserwatorium Astronomicznego UMK w Piwnicach koło Torunia. Dzięki inicjatywom profesora Gorgolewskiego ośrodek ten mógł dołączyć w 1982 roku do Europejskiej Sieci Interferometrii Długobazowej (VLBI), a w 1984 roku również do Światowej VLBI. W środowisku polskich uczonych astronomów urodzony słonimianin jest postrzegany jako ojciec toruńskiej radioastronomii.
Stanisław Gorgolewski w latach 1958–1991 kierował Zakładem, a później Katedrą Radioastronomii na UMK, a w latach 1976–1978 sprawował dodatkowo funkcję dyrektora Instytutu Astronomii UMK.
Odbył kilka wielomiesięcznych staży naukowych w renomowanych ośrodkach naukowych w USA. Wymienimy je tutaj w porządku chronologicznym: California Institute of Technology, Pasadena, 1970; National Radio Astronomy Observatory, Charlottesville, 1978/1979; California State University, Fresno, 1990/1991.
Był członkiem wielu międzynarodowych organizacji naukowych: IAU, URSI, ESF CRAF (1987–1995). Brał udział w pracach ITU, jako delegat Państwowej Agencji Radiokomunikacyjnej na konferencje w Genewie w latach 1995 i 1997.
Był promotorem prac doktorskich większości toruńskich radioastronomów.
Zmarł nasz wybitny krajan 23 kwietnia 2011 roku w Toruniu. Został pochowany na cmentarzu św. Jerzego przy ulicy Gałczyńskiego.
Znadniemna.pl za „Urania — Postępy Astronomii” nr 4/2011, fot.: Rahist.nrao.edu
