Dziś przypada 160. rocznica urodzin Emmy z Jeleńskich Dmochowskiej herbu Korczak II, ps. Elian – polskiej pisarki i działaczki oświatowej urodzonej w Komarowiczach koło Mozyrza na Polesiu. Od 1890 roku organizowała kursy dla nauczycieli. Pracowała w redakcji „Zorzy Wileńskiej” i „Jutrzenki”, a podczas I wojny światowej wydawała pismo „Unia”. Założyła Związek Patriotyczny Polek. W swojej twórczości poświęcała dużo uwagi problemom obyczajowym i społecznymh, pisała też o przywiązaniu do ojczystej ziemi i tradycjach szlacheckich. Jej utwory przetłumaczono na języki: rosyjski, niemiecki i czeski.
Korczak II – polski herb szlachecki, odmiana herbu Korczak
Emma Jeleńska-Dmochowska urodziła się 29 lutego 1864 roku jako córka Zygmunta Jeleńskiego i Amelii z Oskierków w majątku Komarowicze na Polesiu. Pierwszą realizacją modnych pod koniec XIX wieku pozytywistycznych haseł edukacji ludu było założenie w 1884 roku przez patriotycznie wychowaną szlachciankę dwóch tajnych szkół w Komarowiczach i Łuczycach. Emma działała tu wspólnie z krewnym, uczestnikiem powstań narodowych Napoleonem Jeleńskim. Do szkół, gdzie lekcje prowadziła osobiście „panienka ze dworu”, uczęszczało kilkanaścioro dzieci, zarówno prawosławnych białoruskich chłopów, dworskich oficjalistów, jak i dzieci kolonistów Ślązaków. Panienka założyła także wiejski sklep, który miał być konkurencyjny wobec wszechobecnego handlu żydowskiego. Równocześnie prowadziła badania ludoznawcze, które zaowocowały później etnograficzną monografią miejscowości.
Traumatycznym przeżyciem dla naszej bohaterki stała się konieczność sprzedaży przez matkę rodzinnego majątku. Sprawiło to, iż rodzina Jeleńskich przeniosła się do Warszawy, gdzie w 1890 roku Emma wyszła za mąż za Kazimierza Dmochowskiego. Wkrótce młodzi małżonkowie zdecydowali się na zamieszkanie w Wilnie, gdzie Dmochowski prowadził prywatną praktykę lekarską.
W Wilnie nasza bohaterka prowadziła szeroko zakrojoną działalność społeczną i kulturalną, edukacyjną, patriotyczną. Współpracując z Komitetem Edukacyjnym, a następnie Towarzystwem Oświaty Narodowej, zorganizowała m.in. tajną sieć szkolnictwa na Wileńszczyźnie, ruchome biblioteki oraz kursy dla nauczycieli ludowych.
Była wizytatorką szkółek wiejskich, po 1905 roku pracowała jako bibliotekarka w czytelni im. Adama Mickiewicza, współzałożyła szkołę zawodową dla dziewcząt w Wilnie.
W 1908 roku została redaktorką pisma „Zorza Wileńska”, w którym – posługując się pseudonimem „Elian” – ostrzegała przed rusyfikacją. Jako patriotka i krzewicielka kultury polskiej często popadała w konflikty z cenzurą i policją, została nawet skazana na 2 miesiące więzienia. Przebywała w więzieniu na Łukiszkach, a po jego opuszczeniu wznowiła wydawanie tygodnika, tym razem pod nazwą „Jutrzenka”. Pismo zostało uzupełnione o dodatek dla dzieci pt. „Nasza Grządka”.
Podczas I wojny światowej Emma Jeleńska-Dmochowska wydawała nielegalne pismo „Unia” i kierowała – założonym przez siebie – Związkiem Patriotycznym Polek.
Jako pisarka zadebiutowała powieścią pt. „Panienka” (1899), za którą w 1901 roku zdobyła pierwszą nagrodę im. Bolesława Prusa w konkursie powieściowym „Kuriera Codziennego”.
Dużą popularnością cieszyły się również inne książki autorki – „Dwór w Haliniszkach” (1903), „Jubileusz i inne nowele” (1911), czy dramat „Krzywda” (1913). W 1905 roku pisarka wydała „Podręcznik do pogadanek z kobietą z ludu”.
W bogatej twórczości literackiej, tłumaczonej na niemiecki, czeski i rosyjski, Emma Jeleńska-Dmochowska opisywała problemy obyczajowe i społeczne, akcentując przywiązanie do ziemi ojczystej oraz eksponując rolę kobiety dla jej utrzymania w polskich rękach. Nazywana „kresową Jane Austen” oraz kontynuatorką Elizy Orzeszkowej i Marii Rodziewiczówny, pozostawiła barwne opisy świata kresowych dworów.
Wileński poeta i publicysta Czesław Jankowski po latach streścił ten okres życia Jeleńskiej-Dmochowskiej dość wymownie:
„Śmiało rzec wolno, że tajnej pracy oświatowej, oraz jawnej i półjawnej społeczno-ludowej, była tu u nas duszą, dźwignią i niezmordowaną organizatorką Emma Dmochowska. A kto ówczesne stosunki znał, temu tłumaczyć nie trzeba, kto zaś ich nie znał, łatwo sobie wyobrazi znając gdzieindziej system rusyfikacji czy germanizacji, co znaczyło zakładać tajne szkółki ludowe po wioskach i majątkach, a potem je – jak całymi latami czyniła Emma Dmochowska – wizytować je, zapuszczając się na bryczce lub kałamaszce, zawsze tajnie, nieraz na dziesiątki wiorst w głąb Wileńszczyzny”
Po wojnie, poczynając od 1951 roku, wszystkie utwory Emmy Jeleńskiej-Dmochowskiej objęto cenzurą i wycofano z bibliotek. Jej nazwisko nie pojawiało się w opracowaniach poświęconych literaturze polskiej.
Zmarła Emma Jeleńska-Dmochowska w Wilnie 24 stycznia 1919 roku. Została pochowana na cmentarzu na Rossie.
Znadniemna.pl/Na zdjęciu: Emma Jeleńska, późniejsza polska pisarka Emma Dmochowska, fot.: wikipedia.org
