Jan Bułhak - ojciec polskiej fotografii rodem spod Nowogródka

Nazywa się go ojcem lub nestorem polskiej fotografii. To on doprowadził rzemiosło fotograficzne do warsztatowej perfekcji, a potem podniósł do rangi sztuki. To właśnie Janowi Bułhakowi, zawdzięczamy, że fotografia stała się w Polsce fotografiką. To właśnie on stworzył pojęcie „fotografika”, a także „fotografia ojczysta”. Pozostawił po sobie tysiące zdjęć, na których w dwudziestoleciu międzywojennym zatrzymał w czasie wizerunki polskich miast: przede wszystkim ukochanego Wilna, ale także Lwowa, Warszawy oraz Krakowa. Opracował sto pięćdziesiąt osiem albumów pod wspólnym tytułem „Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka”.

Syn szlachcica

Jan Brunon Bułhak urodził się dokładnie 147 lat temu, 6 października 1876 roku, w Ostaszynie koło Nowogródka w rodzinie Antoniego Stanisława Bułhaka h. Syrokomla i Józefy Haciskiej h. Roch. Był jedynym synem Antoniego i Józefy. W 1888 roku, w wieku 12 lat, nasz bohater wyjechał do Wilna. Podjął naukę w pierwszym gimnazjum klasycznym, które mieściło się w murach zamkniętego przez carskie władze Uniwersytetu Wileńskiego.

Po ukończeniu gimnazjum młody człowiek udał się do Krakowa, gdzie na Uniwersytecie Jagiellońskim rozpoczął studia z zakresu historii i literatury polskiej. Ze względu na trudną sytuację rodzinną musiał jednak przerwać studia po dwóch latach nauki. Powrócił na Kresy , gdzie osiadł w odziedziczonym majątku rodzinnym w Peresiece koło Mińska. W 1901 roku Jan Bułhak poślubił Annę Haciską z Miratycz. 27 kwietnia 1906 roku urodził im się Janusz, który okazał się jedynym dzieckiem tego małżeństwa.

Pierwsze zdjęcia

Pierwsze zdjęcia wykonał aparatem, należącym do żony w 1905 roku. Wówczas też zainteresował się fotografią, która ostatecznie stała się jego wielką pasją. Amatorskie próby fotograficzne Jana Bułhaka znalazły zwieńczenie w roku 1908. „Życie Ilustrowane”, będące ilustrowanym dodatkiem do dziennika „Kurier Wileński”, ogłosiło wówczas konkurs fotograficzny, którego celem było „sławienie piękna krajobrazu litewskiego”. Bułhak wysłał na konkurs szesnaście prac, opatrzonych godłem „Nietutejszy” i zgarnął pierwszą nagrodę. Jego zdjęcia ukazały się na łamach pisma. Rok później, jako coraz bardziej wierzący w siebie fotograf, stał się członkiem korespondentem Foto-Klubu w Paryżu i, jak to sam ujmował, „zaczął obsyłać pracami wystawy krajowe i zagraniczne”. Dzięki temu zyskiwał pewną popularność, ale podchodził do niej dosyć ironicznie, mówiąc o sobie jako o „parafialnej znakomitości i powiatowej sławie”.

Przełomowe zdarzenie

Wreszcie w 1910 roku w karierze fotograficznej Jana Bułhaka nastąpiło zdarzenie przełomowe. Nasz bohater poznał Ferdynanda Ruszczyca – malarza, artystę, założyciela Wydziału Sztuk Pięknych na odrodzonym po prawie 90. latach zapomnienia Uniwersytecie Wileńskim, który teraz nosił imię Stefana Batorego.

Trudno jest dzisiaj powiedzieć, jaki byłby los Jana Bułhaka , gdyby nie zaproponowany przez Ruszczyca projekt stworzenia fotograficznego archiwum miejskiego. Ferdynand Ruszczyc w 1911 roku zaproponował swojemu nowemu, zajmującemu się fotografią, znajomemu, stworzenie fotograficznej inwentaryzacji Wilna, a już rok później z magistratem miasta została podpisana odpowiednia umowa. Poczynając od 1912 roku Jan Bułhak systematycznie utrwalał na swych zdjęciach Wilno. Wykonał tysiące fotografii kościołów, gmachów, ulic, zaułków, ale także wileńskich podwórek i fragmentów architektury. Najciekawsze fotografie reporterskie artysty pochodzą z okresu I wojny światowej, kiedy to nasz bohater z ukrycia dokumentował np. demontaż przez Rosjan pomnika byłego generał gubernatora Murawjowa. Jan Bułhak uwiecznił także wzniesienie na nowo pomnika Trzech Krzyży na Górze Trzykrzyskiej.

W latach 1919–1939 kierował Zakładem Fotografii Artystycznej na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Był także opiekunem koła fotograficznego przy Gimnazjum w Grodnie.

Ewakuacja do Warszawy i początki foto inwentaryzacji Polski

W 1920 roku umowa z magistratem Wilna została zrealizowana – Jan Bułhak zakończył fotograficzną dokumentację Wilna, obejmującą 26 tomów. Równolegle mistrz fotografii dokumentował wszystkie poczynania artystyczne i społeczne Ferdynanda Ruszczyca, a także rejestrował na klisze kolejne etapy przejmowania gmachów, remontu oraz ważniejsze momenty z życia uniwersytetu, m.in. jego otwarcie w 1919 roku. W 1927 roku Jan Bułhak dokumentował aparatem fotograficznym konserwację obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, a w 1931 roku zarejestrował m.in. odkrycie grobów królewskich w wileńskiej katedrze. Podczas wojny polsko-bolszewickiej Jan Bułhak został wraz z pracownikami uniwersytetu ewakuowany do Warszawy. To wymuszone opuszczenie Wilna sprawiło, że fotograf zaczął prowadzić regularną foto inwentaryzację kraju.

Swoje fotografie Jan Bułhak gromadził w albumach, których do 1939 roku powstało 158. Z nich aż 26 albumów zawierało fotografie Wilna, a kolejnych 13 – Warszawy. W powstałej kolekcji, znanej pod wspólnym tytułem „Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka” znalazła się fotodokumentacja Krakowa, Lwowa, Lublina, Pomorza, Litwy, Kresów, Śląska i innych miast oraz regionów Polski.

Jan Bułhak fotografował przede wszystkim architekturę Wilna i Wileńszczyzny, ale także miasteczek i wsi współczesnych Litwy, Białorusi, Ukrainy, między innymi regionów Polesia i Pokucia, a także Podola oraz Wołynia. Artysta zatrzymał w czasie urodę między innymi: Druskiennik, Troków, Nowogródka, Grodna, Pińska oraz Łucka.

Dzięki niemu wiemy, jak wyglądały takie miejscowości na wschodnich Kresach, jak: Czombrów, Zdzięcioł, Bałtaszki, Porzecze, Krzemieniec, Ostróg, Hubków, Międzyrzec Korecki, Łuck, Ołyka, Dubno, Wiśniowiec, Oszmiana. Ale nie tylko, bo fotograf zostawił po sobie także niepowtarzalne krajobrazy, uwieczniając dla potomnych piękno między innymi jezior: Narocz, Lucymel, Hłubelek, rzek – Ikwy, Dźwiny, Słuczy. No i wreszcie – Lwów, z wszystkimi jego obiektami sakralnymi, teatrami, ulicami i placami, pomnikami i cmentarzami.

W 1921 roku, po wojnie, Bułhak wrócił do Wilna. „Polska jest wolna, Wilno – nasze. Uniwersytet nietknięty i w pełni ruchu” – tak napisze o powrocie do wyzwolonego miasta.

Fotografia jako sztuka

Jan Brunon Bułhak (1935)

Jako artysta fotografik Jan Bułhak był przedstawicielem nurtu zwanego piktorializmem.

Zasłynął zatem nie tylko dzięki uprawianiu foto dokumentalistyki i foto reportażu. Jest znany w świecie fotografii, jako autor wielu wspaniałych fotogramów. Nazywają go twórca estetyki, noszącej jego nazwisko, czyli – bułhakowskiej. W fotografiach Jana Bułhaka krytycy dostrzegają wpływy grafiki i malarstwa. Widoczne są one także u jego kontynuatorów oraz naśladowców (m.in. u wileńskiego poety i fotografa Romualda Mieczkowskiego – red.).

Jan Bułhak jest autorem pojęcia „fotografiki”, ma ono określać tę gałąź grafiki, którą tworzy się przy pomocy technik fotograficznych i odróżniać sztukę fotograficzną od rzemiosła, jaką jest fotografia reporterska, techniczna czy fotografia amatorska.

Swoje poglądy i przemyślenia na temat sztuki fotograficznej Jan Bułhak zawarł w wydanej w 1931 roku książce pt. „Fotografika. Zarys fotografii artystycznej”.

Portrecista znakomitości

Jako osoba związana ze środowiskiem artystycznym i literackim Wilna Jan Bułhak wykonał portrety znanych postaci: Józefa Piłsudskiego, profesora literaturoznawstwa Wacława Borowego, czy rektora Michała Siedleckiego, a także portrety zbiorowe profesorów Uniwersytetu Stefana Batorego, czy pracowników biblioteki uniwersyteckiej. Uwiecznił pierwszy Zjazd Literatów Polskich w Wilnie w 1928 roku, w którym wzięli udział m.in. Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Karol Irzykowski, Witold Hulewicz czy Jan Nepomucen Miller.

Pożar, przeprowadzka do Warszawy, tęsknota za Wilnem i śmierć

Do 1939 roku zbiór pt. „Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka” liczył już 10 tys. negatywów. Ostatnie zdjęcia Wilna nasz bohater wykonał w 1944 roku, po wkroczeniu Armii Czerwonej. W lipcu 1944 roku, w trakcie walk z Niemcami o Wilno, podczas akcji „Ostra Brama” spłonęła jego pracownia, a wraz z nią 50 000 skatalogowanych negatywów, dotyczących głównie Wilna i Wileńszczyzny.

Bułhak stracił nie tylko pracownię, lecz cały dorobek życia. Wraz z pracownią spłonęło mieszczące się obok, przy ówczesnym placu Elizy Orzeszkowej, mieszkanie.

W 1945 roku Jan Bułhak wraz z synem i jego rodziną przeprowadził się do Warszawy. Zmarł nagle w Giżycku, w czasie wyjazdu fotograficznego na Mazury. Pochowany został w Alei Zasłużonych na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim. W chwili śmierci, 4 lutego 1950 roku, jego nowa fototeka liczyła 8 tys. zdjęć. Do końca swych dni Bułhak tęsknił za Wilnem – nigdy nie wyzwolił się spod jego uroku.