Na 24 czerwca 2023 roku przypadła 123. rocznica urodzin Rafała Lemkina, naszego krajana rodem spod Wołkowyska, jednego z najwybitniejszych prawników XX wieku, któremu ludzkość zawdzięcza opracowanie koncepcji zbrodni ludobójstwa w prawie międzynarodowym.
To dzięki Rafałowi Lemkinowi w 1948 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło nową Konwencję o Zapobieganiu i Karaniu Zbrodni Ludobójstwa. A jego prace w zakresie prawa karnego i międzynarodowego stały się m.in. podstawą aktu oskarżenia przeciwko nazistom w procesie norymberskim. Za swoje osiągnięcia w zakresie jurysprudencji Rafał Lemkin był siedmiokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla.
Żydowski chłopak spod Zelwy
Rafał Lemkin urodził się 24 czerwca 1900 roku we wsi Bezwodna w ujeździe wołkowyskim guberni grodzieńskiej Rosyjskiego Imperium (obecnie w rejonie zelweńskim, obwodu grodzieńskiego, Republiki Białorusi).
Rodzicami przyszłego prawnika byli Józef Lemkin oraz Bela z domu Pomeranz, polscy Żydzi, prowadzący wydzierżawione gospodarstwo rolne.
Młodość nasz bohater spędził w Oziorsku (obwód kaliningradzki), gdzie jego ojciec administrował niewielki majątek, a potem w Wołkowysku, do którego przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości przeniosła się cała rodzina Lemkinów.
Już w wolnej Polsce, w roku 1919, Rafał ukończył gimnazjum w Białymstoku. W okresie wojny polsko-bolszewickiej, w latach 1919–1920, służył w jednostkach sanitarnych przy Armii Polskiej w okolicach Wołkowyska.
Będąc sanitariuszem wojennym młody człowiek już w 1919 roku zapisał się na Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. W Krakowie zabawił niedługo, gdyż Uchwałą Senatu Akademickiego z dnia 8 lipca 1921 roku został relegowany z uczelni z powodu przedłożenia dziekanowi nieprawdziwego i nielegalnego poświadczenia. Relegowanie z Uniwersytetu Jagiellońskiego na szczęście nie pozbawiało studenta możliwości kontynuowania nauki gdzie indziej. Rafał Lemkin przeniósł się więc na Wydział Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Tutaj słuchał m.in. wykładów profesorów: Oswalda Balzera, Leona Pinińskiego, Przemysława Dąbkowskiego, Marcelego Chlamtacza, Kamila Stefki, Ludwika Ehrlicha, Stanisława Starzyńskiego, Juliusza Makarewicza, Romana Longchampsa de Bérier, Aleksandra Dolińskiego, Maurycego Allerhanda, Ignacego Weinfelda, Zbigniewa Pazdry, Leopolda Caro, Jana Piekałkiewicza.
Już jako student Rafał Lemkin najbardziej upodobał sobie prawo karne, na seminaria uczęszczał najdłużej. Na tych właśnie zajęciach, prowadzonych przez profesora Juliusza Makarewicza zdolny student napisał swoje pierwsze prace naukowe. Wspólnie z Tadeuszem Kochanowiczem przetłumaczył też na język polski kodeks karny republik sowieckich z 1922 roku. Przedmowę do polskojęzycznego wydania sowieckiego kodeksu napisał sam prof. Makarewicz.
Rzeź Ormian i początki badań nad kwestią ludobójstwa
Badania nad pojęciem ludobójstwa Rafał Lemkin zaczął prowadzić od razu po ukończeniu Uniwersytetu we Lwowie.
Bodźcem do jego pracy stała się rozpoczęta przez Turków w 1915 roku rzeź Ormian, zamieszkujących imperium osmańskie. Ofiarami rzezi padło 1,5 mln ludzi. Kiedy Lemkin podejmował pierwsze próby zdefiniowania ludobójstwa, to nie mógł przypuszczać, że zbrodnia ta w niezwykle tragiczny sposób dotknie również jego rodzinę. Z pięćdziesięciu żydowskich krewnych prawnika II wojnę światową przeżyło zaledwie czworo. On sam zdążył uciec przed holokaustem do Stanów Zjednoczonych, gdzie wykładał prawo na Uniwersytecie Yale.
Jak zrodziło się pojęcie ludobójstwa
„Odkąd uznałem, że niszczenie grup ludności jest zbrodnią, nie mogłem zaznać spokoju. Nie mogłem też przestać o tym myśleć. Gdy później ukułem termin „genocide”, ludobójstwo, odnalazłem sformułowanie na własny użytek, ale byłem jednocześnie gotowy podjąć energiczne działania, żeby to pojęcie stało się podstawą umowy międzynarodowej” – napisał Rafał Lemkin we wstępie do swojej autobiografii, która ukazała się pt. „Nieoficjalny”.
Tytuł autobiografii Lemkin zaczerpnął z artykułu wstępnego, który ukazał się w „New York Timesie” w 1957 roku. Redakcja zadała we „wstępniaku” pytanie: dlaczego Stany Zjednoczone nie ratyfikowały konwencji o ludobójstwie (uczyniły to dopiero w listopadzie 1988 roku). „Czego można by się było nauczyć od tego nadzwyczaj cierpliwego i całkiem nieoficjalnego człowieka, profesora Rafała Lemkina” – to zdanie zainspirowało naszego bohatera do zatytułowania historii swojego życia i dokonań słowem „Nieoficjalny”.
Tytuł „Nieoficjalny” figuruje na egzemplarzu maszynopisu, przekazanym agentowi autora, dlatego redaktor wydania, Donna-Lee Frieze, postanowiła go zachować. Lemkin rozważał także inne wersje zatytułowania swojej autobiografii – „Całkiem nieoficjalny człowiek” oraz „Nieoficjalny człowiek”.
Autobiografia „Nieoficjalny” przez ponad pięćdziesiąt lat pozostawała jedynie w kilku wersjach maszynopisu przechowywanych w spuściźnie Rafała Lemkina, od 1982 roku w nowojorskiej Bibliotece Publicznej (New York Public Library).
Spisana przez wybitnego prawnika historia życia i dokonań jest świadectwem narodzin konwencji o ludobójstwie, którą Lemkin uważał za dzieło swojego życia.
„Teraz, gdy parlamenty czterdziestu jeden państw przyjęły to prawo, jestem wdzięczny Opatrzności, że wybrała mnie na posłańca tej idei ratującej życie. Miałem trudne zadanie. Musiałem inspirować ludzi do przyjęcia tej idei, co wymagało czasami usilnej moralnej perswazji. Gdy czułem, że nie udaje mi się zainspirować, wycofywałem się w głąb siebie, gdzie mogłem skonfrontować się z własnym sumieniem i zaczerpnąć moralną siłę z medytacji. Człowiek, który chce, by mu się powiodło w relacjach z bliźnim, musi się nauczyć przebywać w całkowitej samotności, we wzniosłym świecie uczuć i wiary. Nauczyłem się kochać przeszkody, czyniąc z nich probierz mojej siły moralnej. W tę siłę moralną żarliwie wierzę. Jest mocniejsza od wszystkich doczesnych potęg. Silniejsza niż technologia i rząd. Jest samym życiem” – napisał w swojej pracy Lemkin.
Upowszechnienie się terminu „ludobójstwo”
„Autobiografia” była ostatnią pracą Rafała Lemkina, ale nie ostatnią.
Po przybyciu w 1941 roku do USA, w latach 1942–1943 napisał swoją najważniejszą książkę poświęconą pojęciu ludobójstwa pt. The Axis Rule in Occupied Europe (rok wydania 1944). Wkrótce po jej ukazaniu się, gazeta „The Washington Post” zamieściła sprzyjający pracy Lemkina artykuł wstępny zatytułowany Genocide, w którym prawdopodobnie po raz pierwszy pojęcie ludobójstwa pojawiło się w powszechnych mediach. Wkrótce praca Lemkina została także doceniona na łamach „The New York Times”, a nowe pojęcie powoli weszło do powszechnego użytku.
Po II wojnie światowej w procesie norymberskim Rafał Lemkin został doradcą Roberta H. Jacksona, głównego oskarżyciela z ramienia USA. Od 1946 był konsultantem Komitetu Prawnego ONZ i razem z prof. Henrim Donnedieu de Vabresem napisał wstępny projekt Konwencji w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa podpisanej 9 grudnia 1948 roku. W latach 1948–1951 nasz bohater wykładał prawo międzynarodowe na Uniwersytecie Yale.
Rafał Lemkin był wielokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody W 1950 roku został odznaczony kubańskim Krzyżem Wielkim Orderu Carlosa Manuela de Céspedes, a w 1955 Krzyżem Zasługi na Wstędze Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec.
Utrata pracy, bieda, śmierć i pośmiertne wydanie autobiografii
Po sukcesie, jakim było dla Lemkina uchwalenie konwencji o zbrodni ludobójstwa, znalazł się w trudnej sytuacji życiowej. Po ukończeniu kontraktu jako visiting professor na Uniwersytecie Yale w 1951 roku nie udało mu się otrzymać stałej posady uniwersyteckiej. Przez większą część lat 50., pomimo znacznych starań, pozostawał bez stałej pracy i popadł w nędzę. Zmarł na atak serca28 sierpnia 1959 roku. W jego pogrzebie na cmentarzu żydowskim Mount Hebron w Nowym Jorku uczestniczyło tylko siedem osób.
Rafał Lemkin za życia nie doczekał się wydania najważniejszego dzieła – autobiografii „Nieoficjalny”. Dopiero w 2013 roku została ona wydana przez Yale University Press w opracowaniu Donny-Lee Frieze. Ta wersja ukazała się z początkiem grudnia 2018 roku także po polsku, nakładem Instytutu Pileckiego, w przekładzie Hanny Jankowskiej.
Autobiografia „Nieoficjalny” Lemkina w wersji polskiej ukazała się w związku z 70. rocznicą Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 9 grudnia 1948 roku, a oficjalna jej premiera miała miejsce podczas pierwszej konferencji „lemkinologiczej” pod nazwą „Świadek wieku ludobójstwa”, przygotowanej z rozmachem przez Instytut Pileckiego, w której uczestniczyło wielu wybitnych znawców zagadnień związanych z Lemkinem i ludobójstwem. Konferencja obradowała w Warszawie w grudniu 2018 roku.
Znadniemna.pl na podstawie Polskieradio.pl/PAP/Glosprawa.pl/wikipedia.org, na zdjęciu: Rafał Lemkin, fot.: Center for Jewish History, NYC
