Dokładnie 33 lata temu, 8 grudnia 1991 roku, przedstawiciele trzech republik ZSRR – Rosji, Białorusi i Ukrainy – spotkali się w białoruskiej miejscowości Wiskule, leżącej na terenie Puszczy Białowieskiej. Byli to trzej przywódcy: Borys Jelcyn (Rosja), Stanisław Szuszkiewicz (Białoruś) i Leonid Krawczuk (Ukraina). Do stołu negocjacyjnego każdy z nich zasiadał ze swoim, różniącym się od kolegów celem i chciał rozwiązać inne niż reszta problemy. Żaden przed swoim przyjazdem do Białowieży nie był świadomy znaczenia jakiego nabierze dla świata i ludzkości ich krótki pobyt w białoruskiej części Puszczy zimą 1991 roku.
Rankiem 8 grudnia 1991 roku na stole w rządowej willi w Wiskulach leżał podpisany dokument. Po całonocnych negocjacjach sygnatariusze złożyli swoje podpisy pod umową, nazwaną później Układem Białowieskim. O fakcie powiadomiono już amerykańskiego prezydenta George’a Busha i prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa, stosowną informację wysłano także do agencji TASS. Zgodnie z treścią umowy przywódcy wspólnie oświadczali, że
„Związek Radziecki jako rzeczywistość geopolityczna i podmiot prawa międzynarodowego przestaje istnieć”.
Na podstawie podpisanego dokumentu w miejsce Związku Radzieckiego powołano Wspólnotę Niepodległych Państw.
Kilka dni po historycznym spotkaniu parlamenty Rosji, Ukrainy i Białorusi ratyfikowały podpisane w Wiskulach porozumienie, a niespełna dwa tygodnie po białowieskim spotkaniu, 21 grudnia, na szczycie w Ałma-Acie do WNP dołączyły wszystkie republiki związkowe ZSRR z wyjątkiem Litwy, Łotwy, Estonii i Gruzji.
25 grudnia 1991 roku Michaił Gorbaczow złożył rezygnację z funkcji prezydenta Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Po jego „abdykacji” z wieży moskiewskiego Kremla spuszczono czerwoną flagę ZSRR, a zamiast niej zawieszono biało-niebiesko-czerwoną flagę Rosji. Dzień później nastąpiło formalne rozwiązanie ZSRR i uznanie niepodległości wchodzących w jego skład republik. Niepodległość państw bałtyckich została uznana przez ZSRR już wcześniej, 6 września 1991 roku.
Porozumienie białowieskie było ostatnim krokiem w procesie rozpadu ZSRR. O wiele wcześniej, bo 11 marca 1990 roku, deklarację niepodległości proklamowała Litwa. Zrobiła to jako pierwsza z republik, wchodzących w skład ZSRR. Dalszy rozpad imperium był już tylko kwestią czasu. W czerwcu 1991 roku Borys Jelcyn wygrał wybory i został prezydentem Sowieckiej Rosji, czyli RFSRR. Prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow, twórca pieriestrojki, która zainicjowała przemiany w kraju, pod naciskiem Jelcyna i przywódców innych republik zgodził się na przekształcenie ZSRR w konfederację. Na 20 sierpnia 1991 roku zapowiedziano podpisanie nowego traktatu związkowego.
19 sierpnia wybuchł jednak nieudany pucz kierowany przez wiceprezydenta ZSRR Giennadija Janajewa. Działania Janajewa i jego przybocznych uznano za próbę przejęcia władzy w kraju przez sprzeciwiającą się dezintegracji mocarstwa frakcję twardogłowych w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). Na czele sprzeciwiających się zamachowi stanu stanął Borys Jelcyn. Jego zwolennicy masowo demonstrowali na ulicach Moskwy; na ich stronę z czasem przeszła także część wojska. Po trzech dniach pucz się załamał. Po jego upadku zmiany w ZSRR przyspieszyły. Gorbaczow rozwiązał KPZR i KGB. Niepodległość ogłosiły kolejne republiki – Ukraina i Białoruś.
Jak wspominał w licznych wywiadach ówczesny białoruski lider Stanisław Szuszkiewicz , spotkanie w Białowieży miało pierwotnie służyć rozwiązaniu doraźnych problemów z dostawami rosyjskiego gazu i ropy naftowej na Białoruś i Ukrainę. Rozmowy z czasem objęły jednak szerszą tematykę, a przywódcy doszli do wniosku, że „jedyną decyzją, jaką mogą podjąć, jest rozwiązanie ZSRR”.
„Kiedy sobie uświadomiliśmy, że podpiszemy takie słowa, zrozumieliśmy, że gdybyśmy się do nich ograniczyli, powstałby chaos i anarchia. Trzeba było wyjaśnić, co zrobić z bronią nuklearną, z granicami, kto będzie spłacać dług Związku Radzieckiego i mnóstwo innych kwestii” – opowiadał Szuszkiewicz, wyjaśniając genezę powołania Wspólnoty Niepodległych Państw.
„Gdy podpisywaliśmy porozumienia białowieskie, Związek Radziecki już nie istniał. Wydarzenia 8 grudnia były tylko konstatacją tego faktu” – podkreślał ówczesny przywódca Białorusi.
Tłumaczył, że Gorbaczow i jego otoczenie nie byli już w stanie kierować ZSRR i istniało realne zagrożenie rozpadu imperium poprzez wojnę domową. Przyczynienie się do likwidacji ZSRR drogą pokojową Szuszkiewicz uznawał za swój największy życiowy sukces.
ZSRR został formalnie powołany do życia 30 grudnia 1922 roku z połączenia powstałej po rewolucji październikowej w listopadzie 1917 roku RFSRR, czyli Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i do tej pory formalnie niezależnych Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR oraz Zakaukaskiej FSRR. Pod koniec swojego istnienia ZSRR składał się z 12 republik związkowych (wszystkich z wyjątkiem państw bałtyckich – Litwy Łotwy i Estonii).
Obecnie w skład Wspólnoty Niepodległych Państw wchodzi dziewięć byłych republik sowieckich: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan i Uzbekistan. Turkmenistan ma status członka stowarzyszonego. Ukraina wycofała swoich przedstawicieli z organów WNP w 2018 roku, a Gruzja wyszła ze składu organizacji w 2009 roku.
Znadniemna.pl na podstawie Studium.uw.edu.pl i Dzieje.pl/PAP, na zdjęciu: Ceremonia podpisania porozumienia białowieskiego, 8 grudnia 1991 rkou, fot.: Wikipedia.org/U.Ivanov/RIA Nowosti
