Dokładnie 160 lat temu urodził się Karol Stanisław Niezabytowski (1865–1952) – ziemianin z Grodzieńszczyzny i Mińszczyzny, który po utracie rodzinnych majątków na Kresach wszedł do wielkiej polityki odrodzonej Polski. Jako minister rolnictwa i dóbr narodowych w rządach Józefa Piłsudskiego oraz senator II RP, łączył tradycję kresowej elity ziemiańskiej z odpowiedzialnością za nowoczesne państwo. Jego biografia to symbol losów całego pokolenia Polaków, dla których Kresy były ojczyzną, a II Rzeczpospolita – polem służby publicznej.
Karol Stanisław Niezabytowski herbu Lubicz przyszedł na świat 4 listopada 1865 roku w Oleszewiczach pod Grodnem. Był synem Konstantego i Celestyny z Kamieńskich. Dorastał w świecie, w którym polska tradycja ziemiańska spotykała się z wielokulturowym pejzażem Grodzieńszczyzny – pogranicza, które kształtowało tożsamość wielu przedstawicieli elit II Rzeczypospolitej.
Gimnazjum klasyczne i fizyczno-matematyczne studia
Karol Stanisław Niezabytowski dorastał w rodzinie ziemiańskiej, w której tradycja i poczucie obowiązku wobec ojczyzny były fundamentem wychowania. Pierwszym etapem jego edukacji było gimnazjum klasyczne w Wilnie, które ukończył w 1884 roku. Szkoła ta, znana z wysokiego poziomu nauczania, kształciła przyszłe elity intelektualne i administracyjne imperium rosyjskiego, a jednocześnie była miejscem, gdzie młodzi Polacy pielęgnowali świadomość narodową. To właśnie tam Niezabytowski zdobył gruntowne wykształcenie humanistyczne i językowe, które w przyszłości ułatwiło mu działalność publiczną.
Po ukończeniu gimnazjum wyjechał do stolicy Imperium Rosyjskiego, gdzie rozpoczął studia na Uniwersytecie Petersburskim. Wybrał wydział fizyczno-matematyczny, który ukończył w 1889 roku. Był to kierunek wymagający, nastawiony na ścisłe myślenie i analityczne podejście do problemów. Choć Niezabytowski nie został zawodowym naukowcem, zdobyte na studiach umiejętności – logiczne rozumowanie, zdolność analizy i systematyczność – okazały się niezwykle przydatne w jego późniejszej działalności politycznej i organizacyjnej. Pobyt w Petersburgu dał mu również możliwość zetknięcia się z wielonarodowym środowiskiem akademickim, co poszerzyło jego horyzonty i przygotowało do funkcjonowania w złożonej rzeczywistości kresowej.
Zdobyte w Wilnie i Petersburgu wykształcenie ukształtowało Niezabytowskiego jako człowieka łączącego tradycję kresowego ziemiaństwa z nowoczesnym przygotowaniem intelektualnym. Dzięki temu potrafił odnaleźć się zarówno w świecie gospodarowania majątkiem ziemskim, jak i w polityce państwowej. Jego ścisłe wykształcenie dawało mu narzędzia do racjonalnego podejścia do problemów rolnictwa i gospodarki, a klasyczne gimnazjalne podstawy – zdolność do prowadzenia debat i wystąpień publicznych. W ten sposób edukacja stała się jednym z filarów jego późniejszej roli jako ministra II RP i reprezentanta kresowej elity w życiu politycznym.
Ziemianin i działacz
Po ukończeniu studiów Karol Stanisław Niezabytowski powrócił na Kresy i osiadł na Mińszczyźnie, gdzie przejął obowiązki związane z prowadzeniem majątku ziemskiego. Jako przedstawiciel tradycyjnej elity ziemiańskiej nie ograniczał się jedynie do zarządzania własnym gospodarstwem – aktywnie uczestniczył w życiu lokalnym, starając się modernizować rolnictwo i wspierać rozwój ekonomiczny regionu. W tym okresie ziemiaństwo kresowe pełniło rolę nie tylko gospodarczą, ale i kulturową: było ostoją polskości w realiach Imperium Rosyjskiego, a Niezabytowski wyrastał na jednego z jego reprezentantów.
Aktywność naszego bohatera szybko zaczęła wykraczać poza jego własne dobra. Niezabytowski został członkiem Mińskiego Towarzystwa Rolniczego oraz Związku Ziemian Mińskich, organizacji, które skupiały właścicieli ziemskich i miały na celu obronę ich interesów wobec władz rosyjskich. W ramach tych struktur angażował się w dyskusje nad reformami rolnymi, kwestiami podatkowymi i modernizacją gospodarstw, a w latach 1911–1912 zasiadał w rosyjskiej Radzie Państwa jako przedstawiciel ziemian guberni mińskiej, co było dowodem uznania jego pozycji w środowisku kresowym.
Po rewolucji 1917 roku Niezabytowski włączył się w działalność polskich organizacji politycznych, które próbowały zabezpieczyć interesy Polaków na wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Był członkiem Komitetu Rady Polskiej Ziemi Mińskiej, instytucji reprezentującej polskie ziemiaństwo i inteligencję wobec nowych realiów politycznych. Traktat ryski z 1921 roku, który pozostawił Mińszczyznę poza granicami II RP, oznaczał dla niego utratę rodzinnych dóbr. Od tego momentu osiadł w majątku żony w okolicach Grodna, gdzie kontynuował działalność społeczną i polityczną, pozostając wierny tradycji kresowej i angażując się w życie publiczne już w granicach odrodzonej Polski.
Minister i senator II Rzeczypospolitej
Po przewrocie majowym w 1926 roku konserwatyści wileńscy – zwani potocznie „żubrami” – zawarli porozumienie z Józefem Piłsudskim. W jego wyniku Karol Stanisław Niezabytowski został powołany na stanowisko ministra rolnictwa i dóbr narodowych w pierwszym rządzie Piłsudskiego. Funkcję tę pełnił także w kolejnych gabinetach Kazimierza Bartla i Kazimierza Świtalskiego. Jako minister odpowiadał za politykę agrarną państwa, w tym sprawy produkcji rolnej, leśnictwa, gospodarki państwowymi dobrami ziemskimi i nadzór nad oświatą rolniczą.
Niezabytowski reprezentował nurt konserwatywny, ale jego obecność w rządzie sanacyjnym była dowodem na to, że Piłsudski potrafił wciągać do współpracy także przedstawicieli środowisk krytycznych wobec polityki sanacyjnej. Jako minister Niezabytowski sprzeciwiał się radykalnym projektom reformy rolnej bez odszkodowania, broniąc interesów ziemiaństwa, ale jednocześnie wspierał działania modernizacyjne w rolnictwie. Jego polityka miała charakter wyważony – starał się łączyć ochronę tradycyjnych struktur własnościowych z potrzebą unowocześniania gospodarki rolnej.
W latach 1928–1930 Niezabytowski zasiadał w Senacie RP, gdzie kontynuował działalność polityczną jako przedstawiciel konserwatystów. Był współzałożycielem Organizacji Zachowawczej Pracy Państwowej, ugrupowania, które miało stanowić zaplecze dla konserwatywnego nurtu współpracującego z sanacją. Jego działalność parlamentarna i ministerialna czyniła go jednym z najbardziej rozpoznawalnych przedstawicieli kresowego ziemiaństwa w życiu publicznym II Rzeczypospolitej.
Emigracja po 1939 roku
Wybuch II wojny światowej i agresja ZSRR na Polskę oznaczały dla Niezabytowskiego definitywną utratę rodzinnych stron. Jak wielu przedstawicieli polskich elit kresowych, zdecydował się na emigrację. Początkowo przebywał we Francji, gdzie skupiało się życie polityczne emigrantów, związanych z rządem RP na uchodźstwie. Choć nie pełnił już funkcji ministerialnych, pozostawał w kontakcie ze środowiskami konserwatywnymi i emigracyjnymi, które starały się zachować ciągłość tradycji politycznej II Rzeczypospolitej.
Lata w Wielkiej Brytanii
Po klęsce Francji w 1940 roku przeniósł się do Wielkiej Brytanii, gdzie osiadł na stałe. Tam spędził ostatnie lata życia, pozostając na uboczu wielkiej polityki, ale wciąż ciesząc się szacunkiem jako dawny minister i senator II RP. W środowisku emigracyjnym uchodził za reprezentanta kresowego ziemiaństwa – pokolenia, które utraciło swoje majątki i ojcowiznę, a mimo to zachowało poczucie obowiązku wobec państwa i narodu.
Zmarł Karol Stanisław Niezabytowski 26 listopada 1952 roku w Beckenham. Pochowany został na miejscowym cmentarzu Elmers End Cemetery.
Opr. Walery Kowalewski, na zdjęciu: Karol Niezabytowski, fot.: NAC
