Dzisiaj mija kolejna rocznica narodzin Antoniego Pietkiewicza, znanego jako Adam Pług – pisarza, publicysty, tłumacza i redaktora, który potrafił połączyć kresową wrażliwość z warszawskim pragmatyzmem pozytywistów. Jego życie było nie tylko historią literackiej pasji, ale także dziejami człowieka, który w słowie widział narzędzie duchowej i narodowej pracy.
Kresowiec z herbu Trąby
Antoni Pietkiewicz pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej herbu Trąby. Jego ojciec, również Antoni, był dzierżawcą ziemskim. Przyszły pisarz urodził się 23 października 1823 roku we wsi Zamość w powiecie słuckim guberni mińskiej.
Uczył się w gimnazjum w Słucku, a w 1841 roku rodzina przeniosła się do wsi Żuków Borek w okolicach Stołpców. Tam młody Antoni poznał i zaprzyjaźnił się z poetą Władysławem Syrokomlą – znajomość, która miała ogromny wpływ na jego przyszłość literacką. To właśnie Syrokomli zadedykował swoje pierwsze wiersze, m.in. utwór „Góra Zamczyszcze”, inspirowany białoruskimi podaniami ludowymi.
Od nauczyciela do więźnia
Po ukończeniu szkoły Pietkiewicz pracował jako domowy nauczyciel w kilku dworskich rodzinach. W latach 1845–1846 studiował na wydziale filozoficzno-literackim Uniwersytetu Kijowskiego, jednak z powodu trudnej sytuacji finansowej musiał przerwać naukę. Przez kolejne lata uczył w miasteczku Żuryn na Podolu.
W 1856 roku w Mińsku spotkał Wincentego Dunina-Marcinkiewicza i Stanisława Moniuszkę – spotkania te wzmocniły jego zainteresowanie kulturą i literaturą białoruską. Rok później poślubił Ludwikę Serżputowską, z którą dzierżawił majątek Potok koło Winnicy.
W 1859 roku małżonkowie przenieśli się do Żytomierza, gdzie założyli męskie gimnazjum z internatem. Pietkiewicz został jego dyrektorem, lecz władze carskie w 1861 roku odebrały im prawo do prowadzenia działalności oświatowej. Rok później, za udział w manifestacjach patriotycznych, Antoni i Ludwika zostali aresztowani i uwięzieni w Owruczu.
Po powrocie do Podola Pietkiewicz nadal pracował jako nauczyciel, spędzając w tym zawodzie łącznie ćwierć wieku. W latach 1864–1866 przebywał ponownie w areszcie – najpierw w Żytomierzu, potem w Kijowie. Po zwolnieniu zmuszony był często zmieniać miejsce zamieszkania, utrzymując się z korepetycji. W 1868 roku został wdowcem.
Warszawa – nowe życie
W grudniu 1874 roku Pietkiewicz przyjął propozycję wydawcy Samuela Lewentala i przeniósł się do Warszawy, gdzie rozpoczął najowocniejszy okres swojej kariery.
W latach 1875–1879 był współredaktorem, a następnie (1879–1890) redaktorem naczelnym cenionego magazynu „Kłosy” – jednego z najważniejszych pism ilustrowanych epoki pozytywizmu. Publikował tam liczne artykuły o tematyce kresowej i społecznomoralnej.
W latach 1894–1899 kierował czasopismem „Wędrowiec”, a od 1891 do 1903 roku był głównym redaktorem pierwszych tomów polskojęzycznej „Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej”. Równocześnie współpracował z „Kurierem Warszawskim” (1899–1903).
Był również aktywnym uczestnikiem warszawskiego życia kulturalnego – współtworzył białoruski krąg literacko-oświatowy, należał do licznych towarzystw naukowych i filantropijnych.
Między Kresami a Warszawą
Pietkiewicz zadebiutował w prasie w 1847 roku. Dwa lata później napisał cztery opowiadania i jedną legendę w języku białoruskim – zachował się m.in. utwór „Kręcona baba”, opublikowany dopiero w 1918 roku.
Tworzył zarówno poezję, jak i prozę – jego liryka, inspirowana przyrodą i folklorem, wyrastała z romantycznej tradycji i chrześcijańskiej refleksji. Pod wpływem Syrokomli pisał cykle wierszy, takie jak „Kłosy z rodzinnej niwy” i „Pamiątki domowe”.
W prozie koncentrował się na tematyce społeczno-obyczajowej, opisując codzienne życie i moralne wybory zwykłych ludzi. Do jego znanych powieści i opowiadań należą m.in.:
„Piastunka”, „Marcin futornik”, „Bezruki”, „Skarby zaklęte”, „Potęga modlitwy i jałmużny”, „Ofiara złotnika”, „Kara Boża”, „Krwawy mirt”, „Kifor”.
Największy rozgłos przyniosły mu utwory z lat 60. XIX wieku: „Duch i krew”, „Oficjalista” (druk w „Kłosach” w 1867 r., wyd. osobne 1894) oraz „Bakalarze” (1869) – realistyczne studium życia domowych nauczycieli. W jego prozie widać wrażliwość społeczną i chęć dokumentowania przemian epoki.
Antoni Pietkiewicz pisał również biografie wybitnych Polaków, m.in. Józefa Ignacego Kraszewskiego (w Księdze Jubileuszowej, 1880) oraz Antoniego Edwarda Odyńca (w „Kłosach”, 1885).
Tłumaczył z angielskiego, francuskiego, niemieckiego i rosyjskiego – przełożył utwory Szekspira, Wiktora Hugo, Heinricha Heinego, Aleksandra Puszkina i Wincentego Dunina-Marcinkiewicza. Wspólnie z Wincentym Korotyńskim przygotował pięciotomowe wydanie „Wybranej poezji” Mikołaja Gogola (1890).
Antoni Pietkiewicz zmarł 2 listopada 1903 roku w Warszawie. Został pochowany na Powązkach. Dwa lata później, w 1905 roku, w warszawskim kościele św. Krzyża odsłonięto jego bust upamiętniający. W 1923 jego pseudonimem nazwano ulicę w warszawskiej dzielnicy Ochota.
Grób Antoniego Pietkiewicza na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 84, rząd 5, grób 30). Fot.: wikipedia.org
Choć większą część życia spędził w Warszawie, Adam Pług pozostał sercem wierny ziemi, z której pochodził – Kresom, a zwłaszcza ziemi białoruskiej. W jego twórczości często powracały wspomnienia rodzinnych stron: przyrody, języka, ludzi i obyczajów.
W noweli „Spowiedź” pisał ze wzruszeniem:
„Ja zawsze będę tęsknił za Polesiem i Litwą, za tymi odwiecznymi puszczami, bagnami i piaskami, łąkami i jeziorami. I jednej kropli z Niemna nie oddam za wszystkie wody Dniestru, Bugu i Dniepru. Niech więc inni wychwalają Podole, niech sławią Ukrainę – ale proszę, nie wspominajcie przede mną żadnej Italii ani Szwajcarii.”
Opr. Walery Kowalewski/Znadniemna.pl
