Dzisiaj przypada 160. rocznica urodzin generała Lucjana Żeligowskiego – jednego z ważniejszych dowódców podczas wojny polsko-bolszewickiej i jednej z najbardziej niejednoznacznych postaci w historii II Rzeczypospolitej.
Urodzony na terenie dzisiejszej Białorusi, Żeligowski był nie tylko żołnierzem i politykiem, lecz także uczestnikiem wielkiego eksperymentu federacyjnego, który miał połączyć Polaków, Litwinów i Białorusinów w jednym państwowym organizmie. Jego działania na Wileńszczyźnie, zwłaszcza proklamowanie Litwy Środkowej, do dziś budzą kontrowersje – ale też skłaniają do refleksji nad rolą Białorusinów w międzywojennej Europie Środkowo-Wschodniej.
Pochodzenie, kariera i tożsamość pogranicza
Lucjan Żeligowski urodził się 17 października 1865 roku w Oszmianie. Wychowany w rodzinie polskiej szlachty, dorastał w wieloetnicznym środowisku Wileńszczyzny, gdzie przenikały się wpływy polskie, litewskie, białoruskie i żydowskie.
Po ukończeniu gimnazjum klasycznego w Wilnie i uzyskaniu matury, rozpoczął naukę w Oficerskiej Szkole Piechoty w Rydze (1888).
Młodość Lucjana przypadła na okres intensywnych przemian narodowych, w którym tożsamość lokalna często wykraczała poza jednoznaczne kategorie etniczne. Żeligowski znał język białoruski i miał świadomość odrębności kulturowej tej społeczności, choć sam identyfikował się jako Polak.
Po ukończeniu szkoły oficerskiej Żeligowski służył w armii rosyjskiej, m.in. w 136. pułku piechoty. Brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej (1904-1905).
Od 1912 r. był członkiem tajnego Związku Walki Czynnej w Rosji.
Po wybuchu I wojny światowej od 1915 r. walczył w szeregach Brygady Strzelców Polskich, sformowanej przy wojsku rosyjskim, dowodząc batalionem. W 1917 r. mianowany pułkownikiem.
Od stycznia 1917 r. do maja 1918 r. w I Korpusie Polskim w Rosji, m.in. jako dowódca Dywizji Strzelców.
Związki Żeligowskiego z ziemiami białoruskimi nie ograniczały się jedynie do miejsca urodzenia. Jako oficer armii rosyjskiej, a później Wojska Polskiego, wielokrotnie przebywał na terenach dzisiejszej Białorusi, m.in. w Mińsku i Nowogródku. Jego poglądy na temat Białorusinów były ambiwalentne: z jednej strony dostrzegał ich jako ludność lokalną, z drugiej – uważał, że ich elity są zbyt słabe, by samodzielnie kształtować państwowość. W jego wizji federacyjnej, inspirowanej koncepcją Piłsudskiego, Białorusini mieli odgrywać rolę pomocniczą, ale nie decydującą.
Bunt Żeligowskiego i proklamowanie Litwy Środkowej
W październiku 1920 roku Żeligowski, za cichym przyzwoleniem Józefa Piłsudskiego, przeprowadził tzw. „bunt Żeligowskiego” – operację wojskową, której celem było zajęcie Wilna i utworzenie Litwy Środkowej. Formalnie przedstawiany jako spontaniczny akt obrony ludności polskiej przed Litwinami, „bunt” w rzeczywistości okazał się starannie zaplanowaną akcją polityczno-wojskową. Żeligowski ogłosił powstanie Litwy Środkowej jako niezależnego państwa, które miało później zostać przyłączone do Polski.
W ramach Litwy Środkowej Żeligowski próbował stworzyć strukturę państwową, która uwzględniałaby wieloetniczny charakter regionu. Choć dominującą rolę odgrywali w nim Polacy, generał deklarował otwartość wobec Litwinów, Żydów i Białorusinów. W praktyce jednak Białorusini nie odegrali w Litwie Środkowej znaczącej roli politycznej – ich reprezentacja była słaba, a wpływ na decyzje marginalny. Żeligowski traktował ich raczej jako ludność chłopską, którą można pozyskać poprzez obietnice stabilizacji i ochrony przed bolszewikami, niż jako pełnoprawnych partnerów politycznych.
Białorusini w wizji federacyjnej Żeligowskiego
Żeligowski był zwolennikiem koncepcji federacyjnej, w której Polska miała tworzyć wspólnotę z Litwą i Białorusią – na wzór dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W jego oczach Białorusini stanowili część tej wspólnoty, choć ich rola była podporządkowana interesom polskim. Generał uważał, że Białorusini nie mają wykształconej elity politycznej ani silnej tożsamości narodowej, co czyniło ich podatnymi na wpływy zewnętrzne – zarówno bolszewickie, jak i polskie.
W kontekście Litwy Środkowej Żeligowski widział Białorusinów jako potencjalnych sojuszników w walce z komunizmem i litewskim nacjonalizmem. W jego deklaracjach pojawiały się wątki współpracy i wspólnego dziedzictwa, ale nie szły one w parze z realnym włączeniem Białorusinów w procesy decyzyjne. Ich obecność była raczej symbolicznym elementem legitymizacji projektu federacyjnego niż rzeczywistym wyrazem politycznego partnerstwa.
Kariera polityczna, wojna, emigracja i ostatnie lata życia
Po włączeniu Litwy Środkowej do Polski w 1922 roku Żeligowski kontynuował karierę polityczną i wojskową – był m.in. . ministrem spraw wojskowych i posłem na Sejm. Jego działania na Wileńszczyźnie budziły kontrowersje zarówno w Polsce, jak i za granicą. Dla Litwinów był symbolem agresji, dla Polaków – obrońcą Wilna, a dla Białorusinów – postacią niejednoznaczną, łączącą lokalne korzenie z imperialnym projektem.
W 1927 r. Żeligowski przeszedł w stan spoczynku i osiadł w swoim majątku Andrzejewo w powiecie wileńskim.
Od 1928 r. pełnił funkcję prezesa Kapituły Orderu Polonia Restituta.
Od 1929 r. był członkiem Trybunału Stanu.
W latach 1935-1939 był posłem na Sejm z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR).
Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku Łucjan Żeligowski jako cywil współpracował z dowództwem Frontu Południowego. Następnie przedostał się do Francji.
Po ewakuacji w 1940 roku do Wielkiej Brytanii został członkiem Rady Narodowej RP oraz kanclerzem Kapituły Orderu Virtuti Militari.
Zmarł 9 lipca 1947 r. w Londynie. Jego zwłoki przewieziono do Warszawy i pochowano na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Lucjan Żeligowski odznaczony był m.in. Orderem Virtuti Militari II i V kl., Polonia Restituta I kl., czterokrotnie Krzyżem Walecznych oraz Krzyżem Niepodległości.
Opr. Adolf Gorzkowski/Znadniemna.pl
