W dniu, w którym obchodzimy Święto Komisji Edukacji Narodowej — instytucji, która 252 lata temu rozpoczęła dzieło budowy nowoczesnego szkolnictwa — warto przypomnieć, że Grodno, a zatem ziemie współcześnie leżące na terenie Białorusi, nie były jedynie odbiorcą tych reform. To właśnie w Grodnie, na styku tradycji i nowoczesności, Komisja wcielała w życie swoją wizję edukacji obywatelskiej. Grodno stało się przestrzenią, w której idee oświecenia spotkały się z praktyką, a lokalne szkoły i środowiska intelektualne odegrały istotną rolę w kształtowaniu nowej tożsamości Rzeczypospolitej.
Reforma w cieniu rozbioru: narodziny Komisji Edukacji Narodowej
W odpowiedzi na dramatyczne skutki pierwszego rozbioru, Sejm Rozbiorowy z 1773 roku powołał Komisję Edukacji Narodowej — instytucję, która miała zreformować szkolnictwo i przygotować obywateli do życia w nowoczesnym państwie. Choć Komisja działała na terenie całej Rzeczypospolitej, jej wpływ był szczególnie widoczny w Grodnie, jednym z głównych ośrodków Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Miasto, znane z aktywności politycznej i intelektualnej, było miejscem ważnych wydarzeń — to tu odbył się ostatni sejm Rzeczypospolitej w 1793 roku. Już wcześniej Grodno posiadało rozwiniętą sieć szkół jezuickich, które po kasacie zakonu w 1773 roku stały się fundamentem nowej struktury edukacyjnej.
Grodno jako laboratorium reform: szkoły, programy, ludzie
Wdrażanie reform Komisji Edukacji Narodowej w Grodnie przebiegało pod nadzorem biskupa wileńskiego Ignacego Jakuba Massalskiego, który jako pierwszy prezes KEN odpowiadał za reorganizację szkolnictwa na Litwie. Dzięki jego staraniom szkoły grodzieńskie zostały objęte nowym programem nauczania, zgodnym z duchem oświecenia.
Król Stanisław August Poniatowski, który często przebywał w Grodnie i traktował je jako jedno ze swoich ulubionych miejsc pobytu, wspierał działania Komisji. Jego obecność w mieście dodawała prestiżu lokalnym inicjatywom edukacyjnym i ułatwiała wdrażanie reform.
Programy nauczania opracowane przez Hugo Kołłątaja, choć działacz ten nie był bezpośrednio związany z Grodnem, obowiązywały również w grodzieńskich szkołach. Dzięki jego „Instrukcji dla szkół wydziałowych i parafialnych”, w placówkach oświatowych Grodna uczono nie tylko łaciny i retoryki, ale także matematyki, historii naturalnej, języków nowożytnych i wychowania obywatelskiego.
Dziedzictwo Komisji w Grodnie
Jednym z filarów nowego systemu edukacyjnego stała się grodzieńska szkoła wydziałowa okręgowa, która powstała na bazie dawnego kolegium jezuickiego. W jej murach kształcili się uczniowie różnych wyznań i narodowości, co sprzyjało tworzeniu wielokulturowego środowiska intelektualnego. Nauczyciele, szkoleni według nowych standardów, stanowili zalążek nowej elity — świadomej, wykształconej i gotowej do służby publicznej.
Dziedzictwo Komisji Edukacji Narodowej w Grodnie przetrwało mimo kolejnych rozbiorów i rusyfikacyjnych nacisków XIX wieku. Pamięć o reformach, które miały swój wymiar także w tym mieście, była pielęgnowana przez lokalną inteligencję, a tradycje oświatowe kontynuowane w nowych, często trudnych warunkach, aż do powstania niepodległej Białorusi i odradzania się w niej polskiego szkolnictwa na przełomie XX i XXI stuleci.
Opr. Emilia Kuklewska/Znadniemna.pl, na portrecie: Hugo Kołłątaj, jeden z twórców Komisji Edukacji Narodowej., fot: Wikipedia Commons
