Dzisiaj, 4 października, mija pięć lat od śmierci Borysa Samuiłowicza Klejna – wybitnego historyka, dysydenta, orędownika polskiego oraz białoruskiego odrodzenia narodowego na Białorusi, a także dialogu polsko-białoruskiego.
Jego praca nad dokumentowaniem dziedzictwa Adama Mickiewicza na Grodzieńszczyźnie była nie tylko naukowym przedsięwzięciem, lecz także aktem odwagi wobec systemu, który próbował wymazać ślady polskości z białoruskiej ziemi. Klejn wspierał odrodzenie narodowe, budował mosty między kulturami i przywracał pamięć o wspólnych korzeniach. Dziś wspominamy go jako bohatera, którego dorobek wciąż inspiruje i zobowiązuje.
Historyk, nauczyciel, dysydent
Borys Samuiłowicz Klejn urodził się 1 listopada 1928 roku w Witebsku. Po ukończeniu studiów prawniczych w Leningradzie rozpoczął pracę jako radca prawny, a od lat 60. związał się z Grodnem, gdzie wykładał historię KPZR. Szybko stał się jedną z centralnych postaci lokalnego środowiska intelektualnego, współtworząc nieformalny klub dyskusyjny z pisarzami Wasylem Bykowem i Aleksiejem Karpiukiem.
W 1968 roku Klejn otwarcie skrytykował kurs polityczny kierownictwa KPZR, potępiając wkroczenie wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji. Jak wspominał: „21 sierpnia 1968 roku, dowiedziawszy się o inwazji sowieckich czołgów, poszliśmy z Bykowem do domu Orzeszkowej. Okazało się, że Karpiuk wstawił tam radio do okna i nadał na całą ulicę audycję BBC o tym, że wojsko okupuje Pragę. W ciągu dwóch, trzech dni na ul. Orzeszkowej zbierały się tłumy grodnian. Aleksiej i ja uczestniczyliśmy w dyskusjach ulicznych, potępiając działania władz sowieckich.” W czerwcu 1969 roku nazwisko Klejn pojawiło w liście Jurija Andropowa do KC KPZR jako jedno z „politycznie niepoprawnych” — określono go jako „zagorzałego antysowietę i syjonistę”.
W 1970 roku Borys Klejn odmówił udziału w rozpętanej przez sowieckie władze antyizraelskiej kampanii propagandowej, odmawiając przygotowania publikacji potępiającej Izrael i syjonizm: „Powiedziałem redaktorowi gazety ‘Kolas’, że nie będę oczerniał mojego narodu.”
Za swoje poglądy historyk został w 1971 roku pozbawiony stopni naukowych, pracy i możliwości publikacji. Przez kilka lat pracował poza zawodem, zanim w 1979 roku przywrócono mu prawa akademickie.
Strażnik dziedzictwa Mickiewicza
Borys Klejn zasłynął także jako inicjator badań nad dziedzictwem Adama Mickiewicza na terenie dzisiejszej Białorusi. Prowadził badania archeologiczne dworów i majątków związanych z rodziną poety, m.in. w Zaosiu i Tuganowiczach. Współtworzył projekt „Szlakiem Mickiewicza”, który dokumentował miejsca związane z życiem i twórczością wieszcza. Jego podejście do Mickiewicza było głęboko humanistyczne — traktował poetę jako postać łączącą kultury i narody. Wspierał również inicjatywy edukacyjne i obywatelskie, promując wielokulturową historię Grodzieńszczyzny i dialog międzykulturowy.
Emigracja i poparcie dla odrodzenia narodowego
W 1992 roku Klejn wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie kontynuował działalność naukową na Uniwersytecie Minnesoty i w Centrum Judaiki Uniwersytetu Bostońskiego. Publikował w USA, Rosji i na Białorusi, pozostając aktywnym uczestnikiem życia intelektualnego. Z głębokim przekonaniem wspierał odrodzenie narodowe zarówno Białorusinów, jak i Polaków na Białorusi, widząc w nim szansę na odbudowę tożsamości, pamięci historycznej i kulturowej niezależności wielonarodowej społeczności, zamieszkującej teren byłych Kresów Rzeczypospolitej. Współpracował ze Związkiem Polaków na Białorusi, promował wspólne dziedzictwo, sprzeciwiając się wszelkim formom nacjonalizmu i wykluczenia.
Zmarł 4 października 2020 roku w wieku 91 lat. Pozostawił po sobie dorobek, który wciąż inspiruje badaczy i działaczy na pograniczu kultur — jako historyk, który ocalił Mickiewicza dla Białorusi i Polaków.
Opr. Adolf Gorzkowski, fot.: Hpravy.org
