Ignacy Jakub Massalski, zapisał się w historii jako postać pełna kontrastów — światły duchowny, mecenas kultury, ale też polityk o kontrowersyjnej reputacji.
Na dzisiaj przypada 298. rocznica urodzin tego człowieka, którego życiorys ilustruje dramatyczne napięcia Rzeczypospolitej schyłku XVIII wieku, rozdartej między dążeniami do reform, a interesami magnaterii i ingerencją potęg zewnętrznych.
Droga do purpury biskupiej
Ignacy Jakub Massalski urodził się 22 lipca 1727 roku w Olekszycach (obecnie w rejonie brzostowickim, obwodu grodzieńskiego, na Białorusi).
Wychowany w potężnej magnackiej rodzinie Massalskich herbu własnego, Ignacy Jakub od młodości był przygotowywany do kariery publicznej. Po nauce w renomowanym Collegium Nobilium w Wilnie młodzieniec udał się do Rzymu, gdzie zdobył wykształcenie teologiczne i filozoficzne, kończąc studia z tytułem doktora.
W 1762 roku objął funkcję biskupa wileńskiego, którą sprawował aż do śmierci.
Jego rządy duchowne cechowały się nowoczesnym podejściem do zarządzania diecezją. Był mecenasem sztuki i architektury — wspierał m.in. założyciela wileńskiej szkoły malarskiej Franciszka Smuglewicza i wybitnego wileńskiego architekta Wawrzyńca Gucewicza.
To właśnie biskup Massalski zainicjował przebudowę wileńskiej katedry w stylu klasycystycznym, nadając jej nową estetyczną jakość, która zachwyca do dziś.
Reformator edukacji – sukcesy i porażka
Największy ślad w historii Massalski zostawił jako członek Komisji Edukacji Narodowej (KEN) – pierwszego w Europie ministerstwa oświaty, powołanego po rozwiązaniu zakonu jezuitów.
Od 1773 roku jako prezes KEN dążył do unowocześnienia szkolnictwa w duchu oświeceniowym. Dzięki jego staraniom powstawały nowe placówki edukacyjne, a programy nauczania kładły nacisk na nauki przyrodnicze, języki obce i patriotyzm.
Sukcesy te przyćmił, niestety, skandal finansowy związany z zarządzaniem funduszami Komisji. Zarzuty niegospodarności i korupcji doprowadziły do rezygnacji Massalskiego ze stanowiska, a reputacja biskupa jako reformatora – została poważnie nadszarpnięta.
Konfederata i przeciwnik Konstytucji 3 maja
W burzliwych latach schyłku Rzeczypospolitej Massalski opowiedział się po stronie obozu konserwatywnego. Brał udział w konfederacji targowickiej oraz zawiązanej rok później konfederacji grodzieńskiej z 1793 roku — inicjatywach, które sprzeciwiały się reformom Sejmu Czteroletniego i otwarcie wspierały interwencję rosyjską.
Jako jeden z sygnatariuszy traktatów rozbiorowych, Massalski przyczynił się do dalszej degradacji państwowości polskiej, co na zawsze przylgnęło do jego nazwiska jako symbol zdrady narodowej.
Gniew ludu i tragiczny koniec
Insurekcja Kościuszkowska przyniosła moment rozrachunku z elitami, oskarżanymi o sprzyjanie rozbiorom. 28 czerwca 1794 roku, podczas zamieszek w Warszawie, tłum porwał Massalskiego i powiesił go na placu przed kościołem Kapucynów.
Obraz pędzla Jana Piotra Norblina pt. Wieszanie zdrajców, 1794, źródło: Wikipedia
Mimo protestów części społeczności i wypowiadanych obaw o konsekwencje religijne, egzekucja odbyła się publicznie — stając się wyrazem gniewu ludu wobec tych, którzy zawiedli ideę niepodległości.
Dziedzictwo pełne sprzeczności
Ignacy Jakub Massalski pozostawił po sobie trwały ślad w kulturze i edukacji. Jego działalność w Komisji Edukacji Narodowej ukształtowała polskie szkolnictwo na pokolenia. Z drugiej strony, jego polityczne wybory sprawiły, że stał się jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci epoki rozbiorów.
Polski historyk, prof. Andrzej Zahorski pisał o naszym dzisiejszym bohaterze:
„Massalski był produktem swojej epoki – rozdarty między światłem oświecenia a cieniem magnackich interesów.”
Ciekawe fakty o Massalskim
- Zainicjował klasycystyczną przebudowę katedry wileńskiej;
- Popierał publikację dzieł oświeceniowych i rozwój bibliotek szkolnych;
- Wraz z Michałem Poniatowskim planował utworzenie Uniwersytetu Litewskiego.
Opr. Walery Kowalewski, na zdjęciu: Ignacy Jakub Massalski w 1785 r. na portrecie pędzla Franciszka Smuglewicza, źródło: Wikipedia
