Na dzisiaj przypada 150. rocznica śmierci naszego wybitnego krajana – hrabiego Mariana Hutten-Czapskiego, – powstańca styczniowego, wybitnego zoologa i pszczelarza, doktora prawa, będącego jednym z najbardziej zasłużonych przedstawicieli magnackiego rodu Czapskich, herbu „Leliwa”.
Marian Czapski urodził się 30 marca 1816 roku w majątku Łachwa na ziemi łuninieckiej (dzisiaj w obwodzie brzeskim na Białorusi), jako potomek najzamożniejszej linii rodu Czapskich, posiadającej odziedziczone po Radziwiłłach wielkie majątki ziemskie w Wielkim Księstwie Litewskim i na Wołyniu. Jego ojcem był hrabia Stanisław Czapski, a matką – Zofia z Obuchowiczów, córka mińskiego kasztelana.
Krewny książąt Radziwiłłów
Dziadkiem Mariana po linii ojca był wojewoda z Chełmna Franciszek Czapski, a babcią – Weronika Joanna Radziwiłł – siostra legendarnego nieświeskiego ordynata księcia Karola Stanisława Radziwiłła „Panie Kochanku”.
Ojciec Mariana Stanisław był pułkownikiem armii Księstwa Warszawskiego, uczestnikiem wojen napoleońskich po stronie Francji, za udział w których został odznaczony Orderem Virtuti Militari i Orderem Legii Honorowej. Dominik Radziwiłł, bratanek „Panie Kochanku”, będący dowódcą cenionym przez Napoleona Bonaparte, przekazał swojemu kuzynowi – ojcu Mariana Czapskiego – otrzymane w spadku po matce: gminę Łachwę, miejscowość Kiejdany i inne ziemie na terenie dawnego Księstwa Litewskiego oraz Wołynia.
Gmina Łachwa zajmowała wówczas większość terytorium obecnego rejonu łuninieckiego, jej terytorium obejmowało nawet Czuczewicze (wówczas w ujeździe mozyrskim) i Deniskowicze (obecnie w rejonie hancewickim).
W Łachwie Stanisławowi i Zofii Czapskim urodził się ich najstarszy z trzech synów – Marian.
Magister prawa i przyrodnik z powołania
Pierwsze nauki młody człowiek pobierał w prywatnej szkole w Wilnie. W roku 1828 wraz z młodszymi braćmi zapisał się do szkoły ojców Pijarów na warszawskim Żoliborzu. Następnie ukończył szkołę średnią w Berlinie.
Z woli ojca podjął studia na Uniwersytecie w Charkowie, po którego ukończeniu otrzymał tytuł magistra prawa.
Marian Czapski czuł w sobie jednak powołanie przyrodnika, a nie prawnika.
Młody człowiek od dzieciństwa interesował się historią jeździectwa i hodowlą koni, pasjonował się też pszczelarstwem oraz zagadnieniami dotyczącymi architektury parkowej.
Podczas swoich podróży po Europie świeżo upieczony magister prawa studiował sztukę planowania i sadzenia angielskich ogrodów, planując wykorzystać zdobytą wiedzę po powrocie do ojczyzny.
Właściciel Kiejdan i marszałek szlachty
W 1844 roku, w wieku 28 lat, hrabia ożenił się ze szlachcianką Justyną Rostworowską herbu Nałęcz, z którą miał sześcioro dzieci.
W roku 1845, po śmierci ojca Stanisława, Marian powrócił na Litwę. Osiadł w Kiejdanach, gdzie odbudował posiadłość, należącą w XVII wieku do hetmana Wielkiego Księstwa Litewskiego Janusza Radziwiłła, przedstawionego w powieści Henryka Sienkiewicza „Potop”, jako zdrajca króla i narodu.
W Kiejdanach nowy właściciel wzniósł pałac i założył piękny park, który do dziś pozostaje perłą litewskich Kiejdan.
Wzniesiony przez Mariana Czapskiego pałac w Kiejdanach na rycinie Napoleona Ordy, źródło: Wikipedia
Marian Czapski pomieszkiwał z rodziną zarówno w Kiejdanach, jak też w odziedziczonym po matce Miropolu (obecnie w obwodzie żytomierskim na Ukrainie).
Jako właściciel Kiejdan Marian doszedł do wysokich stanowisk w miejscowym samorządzie szlacheckim, objął funkcję marszałka szlachty najpierw w powiecie kowieńskim, a w roku 1852 został już marszałkiem szlachty guberni kowieńskiej. Pełniąc te stanowiska hrabia Czapski zdobył spore zasługi w uwłaszczaniu i wyzwalaniu chłopów.
Powstanie Styczniowe, katorga i wykłady w Dorpacie
W 1863 roku Marian Czapski przyłączył się do powstania styczniowego, wspierając powstańców finansowo. W tym samym czasie, w wydawnictwie „Gazety Rolniczej” w Poznaniu, hrabia Czapski wydał pod pseudonimem Józef Znamirowski (imię i nazwisko pszczelarza, którego zatrudniał) dwutomowy podręcznik pt. „Pszczelarz polski czyli przewodnik praktyczny w zajęciach pasiecznych wyłożony przystępnie dla pojęcia braci z ludu”.
Po klęsce Powstania Styczniowego w 1864 roku hrabia Czapski został skazany na karę katorgi na Syberii. Na zesłaniu w Tomsku spędził trzy lata. Dobra kiejdańskie zostały mu skonfiskowane przez rząd carski. Po powrocie z Tomska, zamieszkał w Dorpacie (Tartu),gdzie w latach 1867–1871 wykładał na Uniwersytecie Dorpackim. Wygłaszał tutaj m.in. odczyty o pszczelarstwie, które przetłumaczono na język łotewski i wydano drukiem.
Pod opieką córki i zięcia
W roku 1871 przeniósł się do Więckowic w Poznańskiem, które należały do jego zięcia Stanisława Brezy, męża córki naszego bohatera – Zofii. Pod opieką córki i zięcia Marian mieszkał w Więckowicach do samej śmierci, pracując nad swym trzytomowym dziełem pt. „Historia powszechna konia”, które wydano w 1874 roku i które do dziś jest cenionym podręcznikiem z zakresu hipologii.
Pracując nad podręcznikiem hrabia współpracował z wieloma czasopismami rolniczymi.
W swoich pracach Marian Czapski zawsze podkreślał, że jest Polakiem i zagorzałym patriotą bezpowrotnie minionej Rzeczpospolitej.
Zmarł hrabia Marian Hutten-Czapski, powstaniec, naukowiec, przyrodnik i patriota 10 czerwca 1875 roku w Więckowicach.
Nagrobek zmarłego w Więckowicach hrabiego Mariana Czapskiego w Niepruszewie (Wielkopolska), źródło: Wikipedia
Oprac. Adolf Gorzkowski, na zdjęciu tytułowym: portret Mariana Czapskiego na litografii autorstwa Adolfa Lafossa, źródło: Wikipedia
