W marcu 1909 roku na witrynach księgarskich pojawiała się książka, która wzbudziła tyleż zachwytów i wzruszeń, co krytyki. Była to powieść pt. „Trędowata” autorstwa Heleny Mniszkówny.
Helena Mniszkowa, to jedna z najpoczytniejszych polskich pisarek z przełomu XIX i XX stuleci. Urodziła się na Wołyniu. Los chciał jednak, aby swoje największe dzieło napisała w Platerowie, miejscowości leżącej współcześnie w obwodzie witebskim na Białorusi.
Powieściopisarka zamieszkała w Platerowie w 1899 roku, wkrótce po ślubie z Władysławem Chyżyńskim. W próbach literackich Helenę wspierał ojciec — Michał Mniszek-Tchorznicki, który ostatecznie sfinansował pierwsze wydanie wyda nie „Trędowatej”. Ogromną rolę w stanowieniu młodej literatki, jako uznanej pisarki odegrał jej stryj Józef. To on skontaktował autorkę z Bolesławem Prusem, który przychylnie ocenił jej pracę po przeczytaniu rękopisu „Trędowatej”. Opinia znamienitego pisarza stała się dla młodej autorki decydującym bodźcem zachęcającym do dalszej pracy literackiej.
O czym ta powieść?
Akcja najsłynniejszego utworu Heleny Mniszkówny – powieści „Trędowata” – rozgrywa się na przełomie XIX i XX wieku. Autorka opisuje w książce tragiczne dzieje miłości, której spełnieniu stają na przeszkodzie przesądy społeczne i nietolerancja członków rodów arystokratycznych, wynikająca z hermetyzmu, właściwego bywalcom salonów.
Tytułową postacią powieści jest skromna, nieutytułowana szlachcianka Stefania (Stefcia) Rudecka. Po doznanym zawodzie miłosnym przyjmuje ona posadę guwernantki u baronowej Elzonowskiej, ciotki młodego ordynata Waldemara Michorowskiego. Początkowo Stefania unika ordynata, u którego ją razi jego podejście do rzeczywistości. Z czasem jednak pojawia się między nimi wzajemne zrozumienie i uczucie.
Przypadkowo okazuje się, że dziadek Waldemara i babka Stefanii kiedyś byli zakochani i nawet zaręczeni, choć do małżeństwa nie doszło wskutek sprzeciwu rodziny ordynata. Obawiając się powtórzenia sytuacji, Rudecka zamierza opuścić rezydencję Michorowskich, ale zdecydowany na ślub Waldemar przezwycięża przeszkody i doprowadza do zaręczyn ze Stefanią.
W wyniku szykan i intryg ze strony miejscowych rodzin arystokratycznych, dziewczyna popada jednak w chorobę i przedwcześnie umiera w dniu planowanego ślubu. Śmierć ta w intencji autorki stanowi rodzaj ofiary złożonej przez jednostkę przerastającą swe otoczenie, a zarazem staje się symbolem moralnego triumfu odtrąconej jak „trędowata” bohaterki powieści.
Fabuła stworzonego przez Helenę Mniszkównę dzieła literackiego zawiera znany literacki motyw „księcia i kopciuszka”. Odznacza się wszakże sprawnym wykorzystaniem przez autorkę schematów fabularnych i maksymalnym spiętrzeniem sentymentalnego dramatyzmu.
Powieść została niechętnie przyjęta przez krytykę, która uznała ją za niezbyt oryginalną. Odniosła jednak ogromny sukces czytelniczy. Nie mniejszym powodzeniem cieszył się dalszy ciąg losów Waldemara, który ukazał się niebawem w powieści pod nazwą „Ordynat Michorowski”(1910).
Dzieło wielokrotnie ekranizowane
O popularności „Trędowatej” świadczy fakt, że jest ona jednym z najczęściej ekranizowanych polskich utworów literackich.
Pierwsze dwie ekranizacje powieści pojawiły się jeszcze w okresie międzywojennym. Były to filmy o tej samej nazwie „Trędowata”, wyreżyserowane przez Edwarda Puchalskiego (1926) i Juliusza Gardana (1936).
Najbardziej znaną filmową adaptacją „Trędowatej” jest film z 1976 roku, wyreżyserowany przez Jerzego Hoffmana. Tylko w kinach ZSRR „Trędowatą” Hoffmana obejrzało 28,1 miliona widzów.
Ostatnia ekranizacja powieści powstała 26 lat temu. Na jej podstawie w 1999 roku pod tym samym co powieść tytułem nakręcony został w Polsce serial telewizyjny w reżyserii Wojciecha Rajewskego i Krzysztofa Langa.
Obiekt satyry
Jak każde wybitne dzieło powieść Heleny Mniszkówny doczekała się prześmiewców. W 1922 roku wydana została parodia na „Trędowatą” pt. „Na ustach grzechu: powieść z życia wyższych sfer towarzyskich”, autorstwa wybitnej polskiej pisarki satyrycznej Magadaleny Samozwaniec.
Ironizująco odniósł się do dzieła życia Mniszkówny także Tadeusz Dołęga-Mostowicz. W Karierze Nikodema Dyzmy(1932), najpoczytniejszy pisarz swoich czasów wspomniał, że jego bohater „wyobrażał sobie książąt i hrabiów tak, jak ich poznał w najpiękniejszej powieści na świecie, w «Trędowatej»”.
Oprac. Walery Kowalewski, na zdjęciu: Helena Mniszkówna, fot.: Polskie Radio/grafika na podstawie zasobów domeny publicznej (Polona.pl)
