11 lutego 1945 r. w Jałcie skończyła się konferencja wielkich mocarstw. Dla Polaków stała się symbolem zdrady, bo przypieczętowała włączenie Polski do sowieckiej strefy wpływów.
Już sam wybór miejsca konferencji był dowodem na to, że warunki dyktował Józef Stalin. Amerykanie proponowali, by do spotkania doszło np. w Kairze, ale sowiecki dyktator na to nie przystał. W rezultacie schorowany Franklin Delano Roosevelt i Winston Churchill musieli polecieć na dopiero co odbity z rąk Wehrmachtu Krym.
Obok Stalina, Roosevelta i Churchilla w rozmowach uczestniczyli również ministrowie spraw zagranicznych, szefowie sztabów oraz liczni doradcy i eksperci reprezentujący trzy największe państwa koalicji antyhitlerowskiej.
Wynik II wojny światowej – klęska III Rzeszy w Europie i Japonii na Dalekim Wschodzie – był już w tamtym momencie przesądzony, ale każdy z przywódców mocarstw miał w Jałcie coś do załatwienia. Najmocniejszymi kartami dysponował Stalin, bo dywizje Armii Czerwonej znajdowały się już kilkadziesiąt kilometrów od Berlina, po drodze zajmując całe lub większą część terytorium państw Europy Środkowej.
Wynikiem konferencji stały się ustalenia, z których aż cztery dotyczyły bezpośrednio powojennych losów Polski, walczącej w czasie II wojny światowej z niemieckim nazizmem na wszystkich możliwych frontach i płaszczyznach:
- Na konferencji rozstrzygnięto sprawę Niemiec: siły każdego z trzech mocarstw łącznie z Francją będą okupowały wyznaczone na konferencji 4 strefy Niemiec (jedna dla każdego państwa). Zgodnie z tym planem przewidziano utworzenie skoordynowanej administracji i kontroli za pośrednictwem Sojuszniczej Komisji Kontroli, złożonej z naczelnych dowódców trzech mocarstw.
- Obciążono Niemcy reparacjami wojennymi.
- Związek Radziecki otrzymał „zwierzchnictwo” nad Polską i jedną trzecią Niemiec (Turyngią, Saksonią, Meklemburgią, Brandenburgią i Pomorzem Przednim).
- Podjęto decyzje o transferze ludności pomiędzy państwami (m.in. przesiedleniu Niemców z Polski, Węgier, Czechosłowacji).
- Polska utraciła Kresy Wschodnie na rzecz Związku Radzieckiego.
- Przystąpienie ZSRR do wojny na Dalekim Wschodzie.
- Ustalono rekompensatę dla Polski w postaci dotychczasowych ziem niemieckich: Pomorza Zachodniego, Prus Wschodnich i Śląska.
- Mocarstwa zgodziły się na utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej urzędującego w Warszawie, który zobowiązany został do przeprowadzenia wolnych, nieskrępowanych wyborów na zasadzie powszechnego głosowania (wybory zostały sfałszowane).
- Przyjęto koncepcję powstania Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ).
Z polskiej perspektywy najważniejsza decyzja oznaczała usankcjonowanie utraty na rzecz Związku Radzieckiego większości tego terenu, które Stalin zajął w 1939 r. na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow. Swego rodzaju rekompensatą za to miało być przyłączenie – kosztem Niemiec – części Prus Wschodnich oraz terenów aż po Odrę i Nysę Łużycką.
Kluczowe było jednak przyzwolenie, jakie Stany Zjednoczone i Wielka Brytania dały Stalinowi na włączenie Polski do sowieckiej strefy wpływów. Tak powszechnie, zwłaszcza przez Polaków, została odebrana decyzja, że nowy rząd Polski zostanie oparty na tym, który z woli Stalina w lipcu 1944 r. został zainstalowany w Lublinie, a w styczniu 1945 r. przeniósł się do Warszawy.
W wyniku prowadzonych rozmów zadecydowano, że działający w Polsce pod patronatem Stalina Rząd Tymczasowy, na czele którego stał Edward Osóbka-Morawski, powinien zostać „przekształcony na szerszej podstawie demokratycznej z włączeniem przywódców demokratycznych z samej Polski i Polaków z zagranicy”. Po utworzeniu nowy rząd miał otrzymać nazwę Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i być uznany przez Stany Zjednoczone oraz Wielką Brytanię. Przyszły rząd zobowiązano do przeprowadzenia „możliwie najprędzej wolnych i nieskrępowanych wyborów”. Udział w nich miały wziąć „wszystkie partie demokratyczne i antyrasistowskie”.
W komunikacie z Konferencji Jałtańskiej ani słowem nie wspomniano o istniejącym w Londynie Rządzie RP, który nadal jeszcze był uznawany przez USA i Wielką Brytanię. Natomiast znalazło się w nim, w części dotyczącej Polski, następujące oświadczenie Wielkiej Trójki: „Ponownie stwierdzamy nasze wspólne pragnienie ujrzenia Polski państwem silnym, wolnym, niepodległym i demokratycznym”. Jak pisał prof. Garlicki: „To z punktu widzenia Stalina były frazesy i można się było na nie zgodzić”.
Omawiając z kolei problem polskiej granicy wschodniej trzej przywódcy mocarstw ostatecznie uznali, że powinna ona przebiegać wzdłuż linii Curzona, z odchyleniami w pewnych okolicach od 5 do 8 km na korzyść Polski. Stalin, mimo postulatów Roosevelta i Churchilla, nie zgodził się, aby do Polski przyłączyć Lwów.
Odnośnie granicy zachodniej w ogłoszonym sprawozdaniu z konferencji, wbrew stanowisku Stalina, który proponował linię biegnącą od Szczecina włącznie, biegiem Odry i Nysy Łużyckiej, stwierdzono jedynie, że „Polska powinna uzyskać znaczny przyrost terytorialny na Północy i na Zachodzie”. Wobec istniejącej rozbieżności zdań ogłoszono, że we właściwym czasie na temat owego przyrostu terytorialnego wypowie się polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, a ostateczne decyzje podjęte zostaną na konferencji pokojowej. (Przebieg zachodniej granicy Polski ustalony został zgodnie z wolą Stalina na przełomie lipca i sierpnia 1945 r. podczas konferencji w Poczdamie).
Informacje dotyczące postanowień Konferencji Jałtańskiej, które w przeciwieństwie do ustaleń zawartych w Teheranie, podano do wiadomości publicznej, wywołały protest wśród Polaków.
3 lutego 1945 r. Rząd RP na uchodźstwie wydał oświadczenie, w którym stwierdzał: „Decyzje Konferencji Trzech dotyczące Polski nie mogą być uznane przez Rząd Polski i nie mogą obowiązywać Narodu Polskiego. Oderwanie od Polski wschodniej połowy jej terytorium przez narzucenie tzw. linii Curzona jako granicy polsko-sowieckiej Naród Polski przyjmie jako nowy rozbiór Polski, tym razem dokonany przez sojuszników Polski”.
Podjęte w Jałcie ustalenia dotyczyły strategicznego współdziałania w końcowej fazie wojny oraz wyznaczały zasady funkcjonowania ładu politycznego na świecie po jej zakończeniu.
Oprac. Emilia Kuklewska, na zdjęciu: Winston Churchill, Franklin Delano Roosevelt i Józef Stalin w pałacowym patio w Liwadii koło Jałty, fot.: Wikipedia
