Józef Chodźko był jednym z pierwszych badaczy Kaukazu, a także doświadczonym polskim geodetą i kartografem, który dokonał pomiarów Zakaukazia i Kaukazu. Zastosowana przez niego metoda triangulacji Kaukazu miała wielki wpływ na rozwój kartografii tego regionu świata. Nasz bohater to Polak, który na stałe i złotymi zgłoskami zapisał się w pamięci XIX-wiecznego Kaukazu.
Rodzice, rodzeństwo i Tomasz Zan
Józef Chodźko urodził się 19 grudnia 1800 roku w rodzinnym majątku Krzywicze k. Miadzioła na terenie dzisiejszej Białorusi. Był synem Jana Borejki Chodźki, wielkiego patrioty, powieściopisarza, dramaturga, poety i prawnika. Na ukształtowanie postawy dzieci wpłynął nie tylko ojciec, lecz również matka Klara oraz pracujący w domu Chodźków jako guwerner – Tomasz Zan. Chodźkowie mieli córkę Zofię i sześciu synów: Aleksander został profesorem Collége de France, Michał był pisarzem i tłumaczem wielu dzieł klasyki światowej, Stanisław został profesorem chemii we Fryburgu. Najmniej wiadomo o Feliksie i Władysławie (ten ostatni na pewno przebywał z ojcem na zesłaniu na Uralu w latach 1830−34). Z Józefa rodzina nie była szczególnie dumna. Generał−lejtnant carskiej armii nie był bowiem postacią cenioną w paryskich kręgach polskiej emigracji. A jednak to Józef właśnie wpisał nazwisko Chodźków w poczet badaczy o światowej renomie.
Członek tajnych organizacji studenckich Wilna
W latach 1816–1821 Józef Chodźko studiował na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie kształcił się na kierunkach filozofii, geodezji i astronomii. Ta jak wielu innych młodych w tamtym czasie, był członkiem akademickich organizacji patriotycznych. Dzięki Tomaszowi Zanowi poznał Adama Mickiewicza. Bywał na spotkaniach Towarzystw Filomatów i Filaretów, lecz robił to raczej jako sympatyk, a nie czynny działacz. Dlatego też nie był represjonowany. W przeciwieństwie do braci, Feliksa i Michała, Józef nie zdążył wziąć czynnego udziału w powstaniu listopadowym.
Po wybuchu zrywu został zmuszony do wyjazdu na południe Rosji, a stamtąd do Mołdawii i Wołoszczyzny (kraina historyczna w Rumunii -red.).
Kaukaz i praca wojskowego geodety
W 1840 roku przeniesiono go na Kaukaz, do Tbilisi, i skierowano do Kaukaskiego Oddziału Wojskowo-Topograficznego, wchodzącego w skład Armijnego Korpusu Kaukaskiego. To wydarzenie wpłynęło na dalsze Józefa Chodźki, jak również na całe życie związało go ze stolicą Gruzji.
Dzięki wykonanym przez Polaka na Kaukazie badaniom geodezyjnym i geograficznym powstał pierwszy geograficzny opis i triangulacja tego rejonu, czyli „pomiar osnów geodezyjnych, umożliwiający określenie kształtu i wymiarów Ziemi na danym obszarze dzięki precyzyjnym pomiarom kątów między wszystkimi sąsiednimi punktami oraz pomiarowi co najmniej jednego boku w sieci składającej się z trójkątów”.
Ponadto Chodźko wykonał ponad półtora tysiąca oznaczeń hipsometrycznych. Badał zagadnienie ruchu kaukaskich lodowców. W 1850 roku jako pierwszy Polak wraz z grupą Rosjan i Kozaków wszedł na Ararat, przy okazji wykonując pomiar natężenia siły ciężkości na szczycie góry.
Jego wyczyn rozsławił w Europie brat Aleksander, lecz Józef, jako zdobywca biblijnej góry, stał się sławny i wśród miejscowych. Ekipa Chodźki musiała wchodzić na kilkanaście równie pięknych i niebezpiecznych szczytów, by pomiary miały w pełni wartość naukowo−strategiczną. Za te wyczyny Józef został wpisany na listę członków Francuskiego Klubu Alpejskiego.
Wojna krymska i awanse wojskowe
W 1853 roku naukową działalność Chodźki przerwała wojna krymska. Badacz przemienił się ponownie w żołnierza i brał udział w walkach. Po pewnym czasie jego wiedza i umiejętności stały się znowu potrzebne i został skierowany do dalszej pracy nad triangulacją Kaukazu Północnego. W międzyczasie awansował, jako wojskowy. W 1853 roku awansowany został do stopnia generała majora, a w 1862 roku do stopnia generała lejtnanta armii carskiej. Służbę w wojsku zakończył w 1867 roku.
Emerytura i pojednanie z rodziną
Trzy lata później przeszedł na emeryturę. Ukończenie służby wojskowej umożliwiło Józefowi spełnienie marzeń – mógł w końcu rozwinąć nie tylko swoje naukowe kontakty, zająć się porządkowaniem własnych badań, lecz także zacząć podróżować po Europie.
W czasie wyjazdów odnowił kontakty z braćmi i krewnymi. Poznał wielu sławnych ludzi, przyjaźnił się m.in. z J.I. Kraszewskim oraz spotykał się z J. Majerem, pierwszym prezesem Akademii Umiejętności w Krakowie. Ta ostatnia znajomość pozwoliła mu na przedstawienie polskim badaczom historii badań nad geografią i kulturą Kaukazu.
Uznanie środowisk naukowych
W 1868 roku Józef Chodźko został odznaczony złotym medalem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego za prace związane z triangulacją Kaukazu. Dzięki tej nagrodzie przeszedł do historii jako pierwszy w dziejach Imperium Rosyjskiego były zesłaniec polityczny, wyróżniony za zasługi dla nauki.
W 1873 roku Kaukaski Oddział Towarzystwa Geograficznego ustanowił nagrodę imienia Józefa Chodźki za najlepszy opis Kaukazu. W tym samym roku, już będąc w sędziwym wieku, Polak wszedł na lodowiec Dedworakski pod Kazbekiem, leżący na wysokości 2296 m n.p.m.
Lecząc się w kaukaskich wodach mineralnych badacz wykonał jeszcze w 1875 roku triangulację rejonu Esentuki, a wykonaną mapę tego terenu ofiarował kaukaskiemu oddziałowi rosyjskiego Towarzystwa Lekarskiego. Ponadto brał udział w pracach kaukaskiego oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Tyflisie, zajmując się szczególnie problemem ruchu kaukaskich lodowców.
W źródłach rosyjskich, a nawet w XX-wiecznych wydawnictwach radzieckich zwykle była przemilczana polska narodowość Józefa Chodźki, a w jego biografiach pomijano okres młodości uczonego, aż po jego udział w przygotowaniu niedoszłego powstania w Wilnie w 1831 roku.
Dzięki pracy Chodźki dokonano ogromnego przedsięwzięcia, jakim było stworzenie map opartych na jego wyliczeniach. Na ich podstawie rozbudowano całą sieć komunikacyjną, ustalono przebieg różnych dróg, zaplanowano budowę miast. Poznano również budowę oraz wygląd gór.
Józef Chodźko zmarł 5 marca 1881 roku w Tbilisi.
Opr. Emilia Kuklewska, na zdjęciu: generał Józef Chodźko, domena publiczna, źródło: Bibliothèque Nationale de France
