Na dzisiaj przypada 310. rocznica urodzin naszego krajana – Tomasza Żebrowskiego, wybitnego krzewiciela oświaty, architekta, astronoma oraz matematyka z czasów I Rzeczypospolitej.
Tomasz Żebrowski urodził się 25 listopada 1714 roku w majątku Mitropol (obecnie w rejonie zdzięciolskim, obwodzie grodzieńskim na Białorusi).
Edukacja i Kariera
Żebrowski studiował filozofię na Akademii i Uniwersytecie Wileńskim od 1735 do 1738 roku, a następnie od 1740 do 1744 roku – teologię.
Po Wilnie kontynuował naukę za granicą, studiując od 1750 do 1752 roku matematykę i astronomię na Uniwersytecie Karola w Pradze pod okiem jezuity, matematyka i astronoma z Bohemii Josepha Steplinga.
Podczas zagranicznych studiów Żebrowski opublikował dwa małe podręczniki do arytmetyki i geometrii. Niektóre źródła opisują te publikacje, jako programy egzaminacyjne z matematyki i geometrii, które przydały się naszemu bohaterowi w pracy pedagogicznej. Po studiach w Pradze Żebrowski uzyskał bowiem w 1752 roku doktorat z filozofii i sztuk wyzwolonych W tym samym roku został profesorem matematyki na Uniwersytecie Wileńskim.
Obserwatorium i osiągnięcia astronomiczne
W tym samym 1752 roku Żebrowski zaprojektował w Wilnie budynek obserwatorium, które jest uważane za czwarte wśród najstarszych w Europie i najstarsze w Europie Wschodniej. Niektóre źródła sugerują nawet, że Żebrowski zaprojektował obserwatorium 10 lat wcześniej , czyli w 1742 roku, jeszcze przed wyjazdem do Pragi. Jak by nie było, do budowy obiektu doszło po 1752 roku. Wówczas Tomasz Żebrowski założył gabinet fizyki i astronomii, nadzorując jednocześnie budowę obserwatorium. Wyposażając powstały obiekt naukowy, jego pomysłodawca i kierownik sprowadził niezbędny sprzęt astronomiczny z Anglii. Używany w obserwatorium teleskop działał do końca XVIII wieku. Obecnie, będąc najstarszym teleskopem na Litwie, jest eksponowany w Muzeum Nauki Uniwersytetu Wileńskiego w Białej Sali uniwersyteckiej biblioteki. W 2003 roku dokonano gruntownej renowacji tego urządzenia, wykonano brakujące części, a także odnowiono w teleskopie układ optyczny.
Podczas pełnienia funkcji dyrektora Obserwatorium Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1753–1758 Żebrowski prowadził systematyczne obserwacje astronomiczne, w tym zaćmienia Jowisza. W 1756 roku to właśnie astronom rodem spod Zdzięcioła ustalił szerokość geograficzną Wilna.
Osiągnięcia architektoniczne
Oprócz osiągnięć z zakresu astronomii, Tomasz Żebrowski był również wybitnym architektem późnego baroku i jednym z najbardziej znanych przedstawicieli wileńskiej szkoły baroku i rokoka. Jego kariera architektoniczna rozpoczęła się w 1746 roku. Został wówczas wysłany z misją nadzorowania zakończenia budowy kościoła jezuitów w Bobrujsku. W latach 1748-1750 przebudował po pożarze kościół św. Ignacego w Wilnie, nadając mu cechy „nowego stylu”, czyli – rokoka. W 1755 roku Żebrowski zaprojektował i rozpoczął budowę kościoła jezuitów w mieście Iłukszta na Łotwie. Stworzył również projekt i zainicjował budowę kościoła benedyktynów w Krożach na Litwie (kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny; lata budowy – 1757-1763 – red.) oraz klasztoru jezuitów i budynku szkoły w Zasławiu na dzisiejszej Białorusi. Zrealizowano także projekt Żebrowskiego dotyczący kaplicy w kolegium jezuickim z połowy XVIII w., znajdującej się na Wielkim Dziedzińcu Uniwersytetu Wileńskiego.
Dzieło życia Tomasza Żebrowskiego – Obserwatorium Astronomiczne w Wilnie
Najsłynniejszym dziełem architektonicznym Żebrowskiego było Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Wileńskiego.
Obiekt został wzniesiony w latach 1752–1754 z fundacji Elżbiety z Ogińskich Puzyniny na szczycie dawnego trzypiętrowego północnego skrzydła budynku kolegium, które w XVIII wieku miało niezakłócony horyzont. Obserwatorium składało się z dwóch połączonych ze sobą pomieszczeń, zbudowanych jedno na drugim, tworzących czwarte i piąte piętro, a także dwóch trzypiętrowych ośmiokątnych wież. Duża sala na czwartym piętrze (obecnie Biała Sala Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego) mieściła instrumenty do obserwacji astronomicznych i eksperymentów fizycznych, zbiory naukowe i zajęcia edukacyjne. Rozszerzenie piątego piętra nad sklepieniem głównej sali było przeznaczone do obserwacji astronomicznych. Niezbędne do tych obserwacji instrumenty były podnoszone z głównej sali przez właz.
Wieże na rogach obserwatorium przypominały barokowe wieże wileńskich kościołów. Miały być identyczne i poprzez swoją formę architektoniczną reprezentować naukę astronomii. Zgodnie z projektem szczyt wschodniej wieży miał być ozdobiony sferą ziemską, a zachodniej – sferą niebieską. Budowa zachodniej wieży nie została jednak ukończona przed śmiercią Żebrowskiego. Wschodnia wieża, zbudowana według jego projektu, została ozdobiona chorągiewką zamiast globusa. Wybitny uczeń Żebrowskiego Marcin Poczobutt-Odlanicki twierdził później, że budynek zaprojektowany przez jego nauczyciela przewyższył Królewskie Obserwatorium Astronomiczne w Greenwich pod względem zewnętrznej okazałości. Podczas renowacji w 1825 roku Karol Podczaszyński nadał wieży neoklasycystyczny wygląd. Zachodnią wieżę zburzono w 1837 roku, a górną trzecią kondygnację wschodniej wieży rozebrano, przekształcając ją w taras widokowy.
Zmarł wybitny dla swoich czasów uczony astronom, architekt i matematyk 18 marca 1758 roku w Wilnie.
Oprac. Adolf Gorzkowski/Znadniemna.pl, Portret Tomasza Żebrowskiego, Źródło: Wikipedia.org
