Na dzisiaj, 20 października 2023 roku, przypada 290. rocznica przyjścia na świat urodzonego w Łohiszynie koło Pińska Adama Naruszewicza, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego Oświecenia – człowieka o wielu talentach i zdolnościach, starannie i wszechstronnie wykształconego, wyróżniającego się ogromną pracowitością i będącego jednym z bliskich przyjaciół ostatniego polskiego monarchy – króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
W okrągłą rocznicę urodzin naszego znakomitego krajana przypomnijmy o najważniejszych etapach jego życia i dokonaniach, które pozostawiły trwały ślad w polskiej literaturze, historii, sztuce i szeroko pojętej humanistyce.
Adam Naruszewicz urodził się 20 października 1733 roku pod Łohiszynem koło Pińska, w zamożnej rodzinie szlacheckiej.
Jego ojcem był Jerzy Naruszewicz, łowczy piński, a matką Paulina z Abrahamowiczów.
Na chrzcie chłopak otrzymał imiona: Adam Tadeusz. W 1781 roku przybrał dodatkowe, trzecie imię: Stanisław, którym się zaczął aktywnie posługiwać.
Adam Naruszewicz , wcześnie, mając kilkanaście lat stracił oboje rodziców. W wieku zaledwie 15 lat ukończył szkołę jezuitów w Pińsku i tamże 14 sierpnia 1748 roku wstąpił do ich zakonu. Po przystąpieniu do zakonu miał zostać wysłany na studia do szkoły jezuickiej w Lyonie. Za granicą pobierał nauki w ciągu około 10-ciu lat. Gdy wrócił do kraju został wykładowcą łaciny, gramatyki, a następnie poetyki i retoryki w Akademii Wileńskiej. Jezuici, którym nasz bohater był wdzięczny za zdobycie wykształcenia, przedstawili go Michałowi Fryderykowi Czartoryskiemu, kanclerzowi wielkiemu litewskiemu, który wziął młodego Naruszewicza pod swoją opiekę i stał się jego mecenasem.
Opłacił mu kilkuletnią podróż edukacyjną po Europie. Naruszewicz pobierał nauki we Włoszech, Niemczech, Hiszpanii i Francji. W tej ostatniej, w Lyonie, młody człowiek studiował teologię.
Po powrocie z Europy Naruszewicz otrzymał na Akademii Wileńskiej katedrę poetyki, nauki stylu i dziejów literatury. Z woli zakonu jezuitów został przeniesiony do Warszawy.
Tutaj, jako człowiek wszechstronnie wykształcony i oczytany, objął posadę nauczyciela i wykładowcy w Collegium Nobilium, nowoczesnej pijarskiej szkole założonej przed kilkudziesięciu laty przez Stanisława Konarskiego. Naruszewicz prowadził w Collegium zajęcia z poetyki, wymowy, historii, geografii oraz języka francuskiego. Sprawował też pieczę nad miejscową biblioteką, a w latach1766 i 1767 dawał lekcje w Szkole Rycerskiej.
Przyjaźń z królem i najważniejsze osiągnięcia
W 1764 roku Naruszewicz został przedstawiony Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. W kolejnych latach pomiędzy nim a monarchą zrodziła się przyjaźń. Król postanowił też wykorzystać talenty Naruszewicza do realizacji swoich licznych pomysłów kulturalnych oraz naukowych.
Jezuita zaczął być regularnie zapraszany na organizowane przez władcę obiady czwartkowe – spotkania czołowych polskich intelektualistów, organizowane na wzór paryskich salonów literackich. Zaczął także sporadycznie pisywać do założonego przy wsparciu Stanisława Augusta czasopisma „Monitor”.
W 1771 roku Naruszewicz objął po Janie Chrzcicielu Albetrandim stanowisko redaktora innego promowanego wówczas przez władcę periodyku – tygodnika literackiego „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. W czasopiśmie tym przez kilka lat Naruszewicz publikował swoje liczne wiersze oraz tłumaczenia obcych autorów, zarówno tych starożytnych, jak Horacy czy Anakreont, jak i współczesnych, na przykład Woltera czy Jean-Jacquesa Rousseau. Równolegle na zlecenie króla Naruszewicz pisał też broszury, teksty publicystyczne oraz polemiki. Akcje takie podejmował między innymi w związku z konfederacją barską oraz pierwszym rozbiorem Polski w 1772 roku.
Adam Naruszewicz jako królewski historyk
Po kilku latach Naruszewicz otrzymał od Stanisława Augusta nowe zadanie. Miał zająć się opracowaniem historii Polski. Do pracy przystąpił z wielką energią. W 1775 roku wydał Memoriał względem pisania historii narodowej, w którym określił swoje założenia metodyczne. Zawarł w nim między innymi postulat przebadania źródeł różnego typu – nie tylko kronik, ale też dokumentów, map, druków ulotnych, relacji sejmowych i rękopisów. Następnie ruszył w podróż po kraju, w trakcie której zbierał materiały oraz zapoznawał się z kolekcjami bibliotek i archiwów. Z uwagi na swoją skrupulatność nigdy nie udało mu się wydać pierwszego tomu, mającego opisywać najdawniejsze dzieje polskiej państwowości. Łatwiej poszło z kolejnymi pozycjami w serii. Tom drugi ukazał się w 1780 roku, a w ciągu następnych kilkunastu lat powstało pięć kolejnych.
Adam Naruszewicz doprowadził dzieło swojego życia do momentu ślubu Władysława Jagiełły z Jadwigą. Miał plany kontynuowania badań, ale uznał, że wcześniej musi zgromadzić jak największą ilość źródeł z czasów panowania Jagiellonów i królów elekcyjnych. Tak powstały tak zwane Teki Naruszewicza – kilkaset tomów gromadzących dziesiątki tysięcy kopii dokumentów, dotyczących dziejów Polski. Choć dzieło podjęte przez królewskiego historyka nigdy nie zostało ukończone, to zebrane przez niego materiały do dziś stanowią wielką pomoc dla wielu badaczy przeszłości.
Ostatnie lata życia
Schyłek życia Adama Naruszewicza przypadał na czasy bardzo burzliwe. Rzeczpospolita której wiernie służył nasz bohater najpierw wkroczyła na drogę niezbędnych reform, a później upadła pod naporem zaborców. Adam Naruszewicz przez cały ten czas trwał wiernie u boku Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1791 roku poparł Konstytucję 3 Maja, później zaś razem z władcą wstąpił do konfederacji targowickiej. Wobec targowiczan pozostał jednak sceptyczny, a w sejmie rozbiorowym w 1793 roku nie zamierzał brać udziału. W międzyczasie uzyskał pierwsze znaczące godności kościelne. W 1788 roku został biskupem smoleńskim, a w 1790 – biskupem łuckim, którym był aż do śmierci.
Zmarł wybitny przedstawiciel polskiego Oświecenia 8 lipca 1796 roku w Janowie Podlaskim. Został pochowany w „swojej kolegiacie”, a na skromnym grobie polecił umieścić napis: Cor meum et caro mea requiescit in spe (Serce moje i ciało moje spoczywa w nadziei).
Adam Naruszewicz był autorem wszechstronnym, twórcą dzieł historycznych, satyr, poematów, panegiryków, dramatów i tekstów publicystycznych. Swoją działalnością artystyczną zasłynął jako propagator oświecenia, pozostający jednak w niektórych sferach wierny ideom baroku.
Za swoje dokonania otrzymał od króla wiele odznaczeń. W 1771roku złoty Medal Merentibus, w roku 1776 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława, a w 1783 roku odznaczono go Orderem Orła Białego.
Znadniemna.pl na podstawie Polskieradio.pl, Wszystkoconajwazniejsze.pl, Be.wikipedia.org, portret Adama Naruszewicza pędzla Mateusza Tokarskiego, źródło: Wikipedia.org
