Powstaniec listopadowy z Nieświeża, zasłużony dla Kazachów i Kirgizów

Na dzisiaj, 9 czerwca, przypada 220. jubileusz urodzin naszego krajana, nieświeżanina, powstańca listopadowego, zesłańca i urzędnika carskiego, zasłużonego dla stanowienia prawodawstwa narodów Azji Środkowej, a konkretnie – Kazachów i Kirgizów – Adolfa Januszkiewicza. Pamięć o naszym krajanie do dzisiaj jest pielęgnowana przez mieszkańców Kazachstanu i Kirgizji oraz potomków Polaków zsyłanych do Kazachstanu w różnych okresach dziejowych.

Adolf Walerian Julian Januszkiewicz urodził się 9 czerwca 1803 roku w Nieświeżu. Otrzymawszy podstawowe wykształcenie najpierw w rodzinnej miejscowości, a następnie w gimnazjum w Winnicy, w 1821 roku przybył do Wilna, aby kontynuować studia wyższe na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie „bawił 2 lata”, słuchając wykładów na wydziale literackim.

W Wilnie poznał m.in. Adama Mickiewicza i dołączył do kręgu filaretów i filomatów, grona młodych ludzi wysoko ceniących równość społeczną, wartości demokratyczne oraz wierzących w utopijne ideały oświeceniowe wiecznego postępu, przemian cywilizacyjnych, a także powszechną edukację i siłę rozumu. Po powrocie na Podole w 1826 roku Januszkiewicz został wybrany do Sądu Głównego Izby Cywilnej w Kamieńcu, gdzie pełnił funkcję deputata w ciągu następnych trzech lat.

W grudniu 1830 roku, po wybuchu powstania listopadowego nasz bohater, udał się do Wilna, a stamtąd do Warszawy, by dołączyć do szeregów powstańców. Jednak wkrótce z ciężkimi ranami nogi i głowy został zatrzymany przez oddział Kozaków. Sąd w Kijowie skazał Januszkiewicza na karę śmierci, którą zastąpiono zesłaniem na osiedlenie do Syberii z pozbawieniem wszelkich tytułów, szlachectwa i majątku.

W maju 1832 roku Januszkiewicz przybył do Tobolska, a w 1834 roku przeniósł się do Iszymu, gdzie mieszkał prawie 8 lat. Z kolei w czerwcu 1841 roku na mocy manifestu cesarza Mikołaja I, ogłoszonego z okazji ślubu następcy tronu Aleksandra II, kilku zesłańcom łącznie z Januszkiewiczem zezwolono podjąć pracę w rosyjskiej służbie cywilnej lub wojskowej na terenie Syberii.

Pragnieniem Januszkiewicza było, aby sumienną pracą pod okiem naczelnika gubernialnego uzyskać amnestię i pozwolenie na powrót do domu. W związku z tym przeniósł się do Omska, gdzie został zatrudniony najpierw w Sądzie Okręgowym, a następnie w kancelarii Pogranicznego Naczelnika Syberyjskich Kirgizów. Nowe stanowisko stawiało przed Januszkiewiczem nowe wyzwania, musiał bowiem zapoznać się z językiem kazachskim, prawami i zwyczajami Kazachów, jak również pogłębić swoją znajomość języka rosyjskiego. Jego praca polegała na przygotowywaniu sprawozdań i czytaniu raportów sporządzanych przez „sułtanów, naczelników okręgów, prezesów dywanów”. Ponadto uczestniczył w projektach układania postanowień regulujących zarządzanie Stepowym Krajem, o czym pisał do swojego przyjaciela Gustawa Zielińskiego:

„Ja prawodawca Kirgizów! Czy mi to się śniło kiedy! O, dziwne losy człowieka – potomkowie Dzyngis-chana za lat 16 tysięcy na kartkach swojej przeszłości czytać będą moje imię i powiedzą, że to był drugi Konfucjusz-Zoroaster, a kto wie, może na część moją wystawią jakiego bałwana i na moim grobie składać będą takie ofiary.”

Ponadto, zatrudniony w rosyjskiej administracji, Januszkiewicz uzyskał możliwość zapoznania się z dokumentami archiwalnymi dotyczącymi relacji między Imperium Rosyjskim a mieszkańcami Azji Środkowej oraz okazję odbycia trzech podróży do stepów środkowoazjatyckich, dzięki czemu nieco bliżej poznawał życie koczowników. Trzecia, najdłuższa wyprawa trwała od maja do początku października 1846 roku, podczas której Januszkiewicz, przebywając cały czas wśród Kazachów i wykonując powierzone mu zadania służbowe, prowadził jednocześnie swój słynny dziennik osobisty.

Trzy lata później, w 1849 roku, Januszkiewicz porzucił nadzieję „zasłużenia” na ułaskawienie i podał się do dymisji. Niezależnie jednak od tego otrzymał pozwolenie na pozostanie w stolicy Syberii Zachodniej – Omsku. Staraniami jego młodszego brata Eustachego, przebywającego na emigracji w Paryżu, przeniesiono Adolfa w 1853 roku do Niżniego-Tagilu. Mimo usiłowań całej rodziny dopiero w roku 1856, po wstąpieniu na tron Aleksandra II, Januszkiewicz został uwolniony od kary i mógł powrócić do kraju. Niestety, gdy tylko przybył do domu, okazało się, że był już śmiertelnie chory.

Zmarł urodzony w Nieświeżu zesłaniec i powstaniec listopadowy Adolf Januszkiewicz w  miejscowości Dziahylnia (obecnie w rejonie dzierżyńskim, obwodu mińskiego na Białorusi – red.) 19 czerwca 1857 roku.

Postscriptum. Przez cały okres zesłania Adolf Januszkiewicz prowadził obszerną korespondencję z rodziną i przyjaciółmi. Jego najmłodszy brat January regularnie przesyłał mu książki i czasopisma dozwolone przez cenzurę. Adolf z wielkim zainteresowaniem czytał prace historyczne, etnograficzne i podróżnicze, w tym także wcześniejsze publikacje opisujące azjatycką część Imperium Rosyjskiego, takie jak książka „Otrywki o Syberii”, autorstwa Matwieja Hedenströma, którego Adolf osobiście poznał w Tobolsku w 1832 roku, albo tekst Józefa Kobyłeckiego „Wiadomości o Syberii i podróże w niej odbyte”, który zdaniem Januszkiewicza, mimo że był napisany „bez żadnego systematu”, a wiele przedmiotów w nim potraktowanych zostało „bardzo powierzchownie […], w ogóle zasługuje na wiarę”. Z kolei prawdziwym odkryciem stała się dla niego lektura listów z wyprawy do Indii i Tybetu francuskiego przyrodnika i podróżnika Victora Jacquemonta, o czym wspominał do brata:

„Niestety przewrócił mnie mnóstwo wyobrażeń, jakie miałem o Indii. […] ledwo nie wszystko w innej maluje postaci, pod jaką ja marzyłem o tym kraju. Ach! tak to nie raz było ze mną, kiedym jechał po Europie. Rzeczywistość pokazywała co innego niż to, com nieraz w książkach wyczytał.”

January w swoich listach także okazywał żywe zainteresowanie miejscem pobytu brata i nalegał, by Adolf przesyłał mu relacje z „barwą miejscową”, na co Adolf odpowiadał: „jak poznam tę część nie omieszkam udzielić Ci obszerniejszych wiadomości”. Czytane książki oraz korespondencja z bratem niewątpliwie zainspirowały Adolfa do podjęcia wyzwania opisania „stepu kirgiskiego”22 nieznanego jeszcze w tym czasie w Europie. Dziełem tym miał stać się właśnie dziennik osobisty z trzeciej podróży. Pamiętając o tym marzeniu Adolfa, już po jego śmierci w 1859 roku Gustaw Zieliński przekazał rękopis i całą korespondencję prowadzoną z rodziną i przyjaciółmi w czasie zesłania do Eustachego w Paryżu, zamierzającego na podstawie zebranych dokumentów przygotować obszerną publikację, by upamiętnić dokonania brata. Pierwsze wydanie korespondencji Januszkiewicza wraz z dziennikiem z podróży, zatytułowane „Żywot Adolfa Januszkiewicza i jego listy ze stepów kirgiskich” sfinansowane przez jego rodzinę, ukazało się w roku 1861.

Znadniemna.pl za „(Auto)biografia pioniera. Dziennik i listy Adolfa Januszkiewicza”/Journals.openedition.org, portret Adolfa Januszkiewicza, źródło: Wikipedia.org